Monseigneur. Uznasz sam JW Pan z przy łączonych tu kopij korespondencyi mojej tak z JWJ Panem Marszałkiem NK, jako téż z JO Xięciem Prymasem i JP Krakowskim, tudzież z noty JP Posła Rossyjskiego i z sposobów podanych mi od Xięcia J Prymasa do ukontentowania wszystkich stron, jak sprawiedliwe mam racye do nieodstępnego tutejszych interesów pilnowania, aby się za mojem i moich przyjaciół do Piotrkowa oddaleniem publiczna spokojność w Litwie nie zachwiała. Między dwoma tu albowiem ogniami zostajemy z jednego boku korpus Rossyjski pod komendą Gła Sołtykowa jeszcze w dobrach moich Kiejdanach spoczywający zapatruje się podobno na ewent Sejmików Koronnych i następującego Trybunału Piotrkowskiego, jako też na wypełnienie obowiązków Trybunałowi Lit w protokóle Konferencyi Warszawskiej przepisanych; z drugiej strony Xżę J Prymas zagrzewa mię perswazyami, a JP Graf Kajserling używa na mnie grożących wojennym pożarem remonstra cyj, abym to wykonał i wykonać Trybunałowi Litews. skutecznie zalecił, czego ani ja ani on w mocy swojej nie mamy. Quis sponsor zatém , że Moskwa znowu nagle nie powróci do Litwy, kiedy Trybunał WXL nie zachowując podczas kadencyi Mińskiej włożonych na siebie od JP Posła Rossyjskiego niepraktykowanych kondycyj , zwykłym trybem według prawa i przy sięgi św. sprawiedliwość administrować będzie? Któżby w takim razie zasłaniał ten kraj od wymierzonych na niego zamachów? Ktoby przyzwoite zostającemu in discrimine Trybunałowi obmyślał bezpieczeństwo? Na coby się więc ze szły tak wielkie życia i fortuny mojéj hazardy dość w krytycznych konjunkturach podjęte gdybym post tanta dla Litewskiej prowincyi sacrificia, wyprowadziwszy ztąd wybór licznych przyjaciół, zostawił ją na dyskrecyą Moskwy i nieprzestających trąbić na Konfederacyą do mowych przeciwników?... Osądź ztąd JW Pan, jako wielki statysta i osobliwy mój Dobrodziéj, jeśli to wszystko, com wyraził, nie jest dla mnie gruntowną od Piotrkowskiej drogi exkuza, i jeśli na to nie zasługuję, abyś mię JW Pan od wypełnienia rozkazów JW JP Marszałka NK jak najdokładniejszym sposobem wymówił. Wszak choćbym ja, dato non concesso, woli jego zadość uczynił, tyleby podobno tak wielkim i tak możnym Koronnym domom, jednoż z soba, rozumiejcym, pomocy ze mnie w Piotrkowie przybyło, ile przybywa wody obszernemu morzu z małego strumienia. Też same przyczyny, dla których na początek Trybunału Kor z kraju wychylić się nie mogę, nie pozwalafo mi się positive determinować na ostatni śp JWJ Pani Hetmanowej, mojej quondam osobliwej Dobrodziejki usługę, kiedy za pierwszą to sobie będę miał powinność, litare piis manibus moje żale i suffragia na pogrzebowym akcie…

PS. Uwagi nad protokółem Konferencyi Warszawskiej adjungo.

W spokojnym umyśle, czuły tylko na własną obronę, a nieodstępnie łączący się z gorliwymi o prawa i wolności, drogą krwią przodków nabyte, patryotami, szczególnie dla bliższej z JO JM Panem Krakow­skim komunikacyi, której cale nie mając, nieświa­domy jestem dzieł i obrotów jego, przeciągnąłem do tej pory bawienie się moje w Białej, i prócz tego żalu, który justus zelus czuć każe, gdy zuchwała współobywatelów wyniosłość, ufnością siłom zagranicznym nadęta, na same gwałty i ucisk wylana, znosi aequalitates swoboby, wywraca sancita e cardinibus suis, nisz­czy udzielone z prawa ministeryom i urzędom prerogatywy, a wkłada one w nowe własnego rozporzą­dzenia kluby przychodzi mi jeszcze na własnej osobie, honorze i substancyi (jedynie za nieodstępną z dobrze życzącymi ojczyźnie jednomyślność) ostatniej złości doświadczać pociskow. Które miarkować raczysz JWMPD z przyłączonej kopii pozwu na sądy konfederackie mnie podanego. 

Skonfederowani w Li­twie, złączeni z częścią wojska rosyjskiego, podstąpili 9 currenti pod miasto moje Nieśwież i one po krót­kim ataku wzięli, zamek zaś obiegłszy i wszystkie pasy przeciąwszy, codziennie bom bardują, który że jeszcze wszystkim szturmom broni się, nawet na dniu dzisiejszym i na tern miejscu odbieram raport. Bez żadnej konwikcyi prawnej, od najmniejszych występ­ków daleki i w spokojności zachowujący się, gdy mimo wszelką sprawiedliwość w domu atakowany zo­stałem, muszę się brać do obrony, prawem boskiem naturalnem i ojczystem każdemu pozwolonej i dnia wczorajszego ruszywszy się z Białej, ciągnę ku Nie­świeżowi. Że zaś, przez stopnie bacznej ostrożności, me mogłem zostawowaó za sobą nieprzyjaciela, dą­żący ku niemu, przymuszony zostałem na dniu wczo­rajszym, ludzi nadwornych JMP Fleminga, pod­skarbiego WXLit, blizko dwóchset osób, na Teres­polu będących, z trzema sztukami armat i ze wszelką amunicyą wojenną zabrać, którzy otoczeni od ludzi moich, bez żadnego wystrzelenia poddali się. Zabiegając zaś złośliwym interpretacyom i ucalając dobrą sławę, ile gdy ani ludziom wojska komputowego WXLit w Terespolu będącym, ani mieszkańcom tamecznym nie uczyniłem krzywdy, dopraszam się zdan i ojcowskiej rady JWMPD. In annexis, dla pewniejszego dojścia, posyłam listy moje do JO JM P ana Krakowskiego, do JW JMP wojewody Ki­jowskiego i do JO księcia JM podstolego koron­nego, donosząc o mojem w głąb Litwy ruszeniu się i upewniając o nieodstępnej z nim i pro sortibus patriae jednomyślności.

P. S. Po tak zaczętej robocie, o której JW MPD rzetelne i prawdziwe czynię doniesienia, pewien jestem, iż wojsko moskiewskie, które pod Warszawę ściągnęło, ruszone nieochybnie będzie za mną, a tak, dążący ku konfederatom między dwoma ogniam i zo­stanę. Racz tedy JWMP przez związki tej jedno­myślności, w jakiejśmy się rozjechali, skutecznem i kooperacyami i remonstracyami swemi efficere u JO JM P Krakow skiego, rów nie także JW JM P woje­wody Kijowskiego i u JO X podstolego koronnego, gdyby część jaką złączonego wojska wyprawili za Moskwą, maszerującą za mną, którą byśmy między dwa ognie także wzięli.

Monseigneur. Spokojnie w głąb prowincyi WXLit do dóbr moich mimo wszelką słuszność i sprawiedliwość, bez żadnego przewodu prawa po nieprzyjacielsku ogarnionych dążący za zbliżeniem się pod Słonim, od wojska Rossyjskiego atakowany zostałem, i jaką z nim przez wolne każdemu prawo obrony stoczyć musiałem bitwę, przyłączam na osobnéj karcie spisaną relacyą. Wielbię wszechmocną Opatrzność Boską że tuendo justam causam poszczęśliwić raczyła; że zaś przypadek ognia consumpsit potrzebną amunicyą, odjął sposobność dalszego poparcia dość dobrze rozpoczętego dzieła, udałem się tedy ku dobrom moim Poleskim dla opatrzenia się w to, na czém mi zbywa, i dla zregulowauia nawet zbytnich bagażów. Takie czynności gdy wymógł po mnie stan, w jakim się znajduję i o którym donoszę JW Panu, najuniżeniéj proszę do dalszych postępków ojcowskiej rady i zdania Jego, ile gdy o dziełach JO JM Pana Krakowskiego nie mam dokładnych wiadomości i ni zkąd żadnych posiłków. Przyjaciele zaś moi w prowincyi pozostali, a mocno uciśnieni nieprzestannie wzywają pomocy. Wszelkie losy moje poruczam ojcowskiemu błogosławieństwu, i wraz z żoną moją uniżam się do stóp itd. 

Przymuszony potrzebą opatrzenia się w amunicyę, na której mi zbywało, udałem się do tych dóbr moich i dziś na tem miejscu stanąłem. W spokojnem ciągnieniu mojem nad rzeką Prypecią pod Lubieszowem, prześladowany byłem od wojska rosyjskiego, które na ostatni bazar napadło, a na drugim brzegu rzeki nowy odpór znalazło; kiedy zaś o tak niepo­myślnej sytuacyi JO JMP Krakowskiego odbieram wiadomość, a według wszelkiego podobieństwa spodziewam się maszerującego za mną z Litwy wojska rosyjskiego, mam też doniesienie, iż i JMP starosta halicki z dywizyą komendzie swej oddaną, zbliżył się do mil cztery od Żółkwi, radbym tedy obecnie słuchać wielkich zdań i rozkazów JW WM PD, jakie być mają czynności do ratowania ojczyzny i losów naszych. Dopraszam się tedy najuniżeniej ojcowskiej rady, czy w Podhorcach, czy w Krystyanpolu mam znajdować JW WM PD i czyli w ma­łej kompanii, albo li też mocno opatrzony w ludzi wojskowych, do obrony od niebezpieczeństwa po­trzebnych, powinienem na miejsce oznaczone jechac. Czekam niecierpliwie dokładnej rezolucyi i woli JW WM PD wraz z żoną moją uniżający się do stóp etc.

Mimo dwóch kolumn wojska rossyjskiego od Warszawy i od Litwy nań ciągnących, byłby się nie ruszył z Ołyki, gdyby był dostał spodziewany sukurs do Wdy Kijowskiego. Ten ostatni wszelako poprzestał na przesłaniu ostrzeżenia o nadchodzącej trzeciej nieprzyjacielskiej ko­lumnie po wodzą Branickiego. — Ma wiadomość iż piechota jego, pod Bazalją otoczona, dwa dni już w ogniu zostaje. — Prosi aby hetman poi. kor. dał wiedzieć swemu koledze o jego obrotach; ponieważ zaś dochodzi go wiadomość, że komenda nad wojskiem oddana jest Rze­wuskiemu, "doprasza się rozkazów co ma czynić i jak się obrócić".

Monseigneur! Wątpliwe mając nadzieje, jeżeli list mój dnia 18 bm z tego miejsca do JW Pana pisany a przez umyślnego ordynowany będzie mógł dojść rąk jego , przedsięwziąłem powtórzyć pierwsze expressye iz niemi trzech posłańców wyprawić, losom zostawując który będzie mógł dojechać a ż pożądanym do mnie powrócić responsem. W czasie bawienia się mego w Ołyce doszły mnie niezawodne wiado mości o ciągnących dwóch kolumnach wojska Rossyjskiego: jednéj od Litwy dobrze mi zna joméj, drugiej od Warszawy pod komendą Daszkowa; doczekiwać jednak losów szczęścia mego determinowany byłem na miejscu, anibym się ruszył z Ołyki, gdyby mi dana była pomoc od JP Wojewody Kijowskiego, której nietylko że spodziewać się nie kazał, ale téż ostrzegło trze ciéj kolumnie pod komendą Branickiego Star, Halickiego od Sokola dążącej dla złączenia się z pierwszemi i ogarnienia mię zewsząd . Więc za radą tegoż JWJP Wdy Kijowskiego udałem się ku Podolowi z samą kawaleryą moją i onę ocaloną na to miejsce uprowadziłem. Piechota zaś z artyleryą za mną także dążyła, lecz oto czona zewsząd przez wojsko Rossyjskie pod Bazalią, głodem i pragnieniem po mężném bronieniu się przymuszona została do poddania się, o czém z żalem moim z różnych miejsc odbieram wiadomości; z samego zaś miejsca nikt z ludzi moich nie przybył. O takowym strapionym stanie moim nie bez dotkliwości przychodzi mi donosić JW Panu Dobr, i że uprowadzoną kawalerya moję tu lokować na granicach Mołdawskich myślę. Sam zaś radbym przebierać się ku granicom Węgierskim, ale dotąd paszportu wyjednać nie mogę, a od trzech dni na ból gardła zapadłszy, w słabém znajduję się zdrowiu. Wy prawuję umyślnego do JO JP Krakowskiego HWK; lecz że ta droga daleka, racz JWW Pan Dobr gdy mi są odjęte łatwiejsze sposoby udzielić mu przez swego posłańca komunikacyi o obrotach i stanie moim, którym się ratując radbym spieszył dla widzenia się z JO J Panem Krakowskim i dla operacyj jakowych u postronnych dworów, gdybym opuszczony ostatniej nie doznał zguby za rzetelność sentymentów i przywiązanie moje. Uwiadomiony na tém miejscu zostaję, że komenda nad wojskiem oddana jest JW Panu Dobr, więc i dzieł dalszych mogą być odmienione systemata; dopraszam się więc rozkazów i ojcowskiej rady, co mam czynić i jak się obrócić, wraz z żoną błogosławieństwu jego oddając się i do stóp uniżając się JW Pana z serca najukochańszego Ojca i Dobr szczero życzliwym synem itd. 

Monseigneur. W Jassach, którędy dla bezpieczeństwa osoby mojej trakt ku granicom Węgierskim obróciłem, czyli studio Hospodara Wołoskiego wycieńczenia mi drogiego czasu, czyli też prawdziwą niemożnością , jak się wymawiał, że do rezolucyi Porty dać mi nie może paszportu , więcej dwóch niedziel byłem zatrzymany. Ruszywszy się z tego miejsca, kwapiłem się niecierpliwie gdybym się jak najprędzej złączył i widział z Panem K Krak dla ratowania sposobami, jakie się dać mogą i publicznych i własnych losów. Lecz do tych trosk i kłopotów, któremi mię prawica Boska srodze zewsząd chłosta , większe przyplątało się umartwienie, gdy nad samą granicą Transylwanii więcej półtorej niedzieli, tu zaś więcej dwóch niedziel dla zagęszczonych chorób w wybranym według potrzeby dworze moim (z których uwolnionych mało liczę) siedzieć muszę w gorżkości i żalu pędząc momenta, iż od wszelkich co się dzieje w Ojczyznie oddalony wiadomości, czterdziestodniową zwyczajem tutejszym nazwaną kontumacyą wysiadywać muszę i jako wygnaniec obrazom dzikich krain przyglądam się. W tych utrapieniach które mi są prawie nieznośne, uczułem nieco ulgi , gdy miałem honor odebrać na poczwórną odezwę moję jeszcze z Mohylewa uczynioną, cztery listy i piątą karteczkę w liście Pana Lanckorońskiego od Pana Dobrodzieja. Możesz łatwo pojmować, jako Pan głębokiej penetracyi, z jakim serca bólem czytałem daną mi wiadomość, że partya nasza cale upadła, że natężonej mocy i złości nieprzyjaciół oprzeć się rzeczą jest niepodobną, i że Dwory nam przyjazne, na których posiłkach wspieraliśmy nadzieje nasze, samém piórkiem dopomagać deklarują. Upokorzoném sercem przyjmuję i adoruję dzieło wyroków Boskich, kiedy się podobało bieg życia mego w tak przykrych i twardych zostawić losach. O wojnie pewnie już myśleć nie mogę, gdy zagranicznych pomocy spodziewać się nie każą. Kilkaset kawaleryi mojej uprowadzonej zostawiłem w mia steczku Soroce na gruntach Mołdawskich za dozwoleniem nawet saméj Porty, za własny grosz ich tam trzymając; których gdybym miał wyciągnąć a lokować w dobrach moich Ukraińskich, byłoby rzeczą niebezpieczną, boby partya Ukraińska przeciwnej już strony ordynansów słuchająca, pewnoby ich zabrała i dyzarmowała; Kozaków zaś moich Ukraińskich do domów rozpuściłem. Od Króla Pruskiego, do którego Paca Stę Ziołowskiego posyłałem, nie mogę się spodziewać żądanej pomocy z przyczyn zawartego z Moskwą przymierza, jako mnie Starosta Ziołowski przez umyślnego posłańca do Jass przysłanego uwiadomił , radząc gdybym choć niewinny przepraszał Imperatorową Rossyjską; żadnego mi jednak nie czyniąc bezpieczeństwa do przywrócenia zabranéj substancyi i honoru, bez którego żyć w Ojczyznie, sam Dobr osądzisz, iż lepiej być tułaczem za granicą. Taką dałem rezolucyą Panu Ziołowskiemu, iż kiedy przez negocyacye swoje wyrozumie, iż szpetna dla mnie i domu mego Konstytucya formowana na Sejmie konwokacyjnym, elimino wana będzie i do mojej własności przywrócony zostanę, wszelkie z siebie uczynię ofiary i żądałem aby mnie o tém jak najprędzej uświadomił, czego dotąd nie mam. Posyłać plenipotencyą, blankieta i listy do przyjaciół, naucz mnie Pan Dobr co za bezpieczeństwo, gdy Warszawa otoczona jest wojskiem Rossyjskiém? Pewnieby tedy te pisma dostały się w ręce nieprzyjaciół, tórzyby przez złość swoję niepohamowaną zażyli onych albo pro crimine imputando alboli téż na ostatnią zemstę i mój upadek. Poruczam tedy zupełnie ojcowskiej protekcyi Pana Dobr interesa moje, a sam przez wszelkie sposoby jakie tylko rozum i obrót udzielić może starać się będę pospieszyć do JO Krak i we wszystkiem słuchać rad Jego ........ Te wszystkie dotkliwości moje złożywszy in sinum łaskawéj kompassyi JWPana Dobr. ojcowskiej rady nieustannie dopraszam się, błogosławień stwu wraz z żoną swoją poruczam się itd. 

Dwa tygodnie straciwszy w Jassach na oczekiwaniu pasz­portów, kwapił się ku hetmanowi wk, "dla ratowania sposo­bami jakie się dać mogą i publicznych i własnych losów", aliści nad samą granicą Siedmiogrodu więcej półtory niedzieli, tu zaś więcej dwu niedziel znowu przesiadywać jest zmuszony, z powodu chorób zagęszczonych pośród otaczającego go dworu, które czterdziesto-dniową kontumacyę zwyczajem miejscowym odbywać mu każą. — Tymczasem dowiedział się o całkowitym upadku stronnictwa, do którego miłość ojczyzny kazała mu się przyłączyć i o zawiedzionych wszelkich nadziejach pomocy ze strony dworów ościennych. Już tedy o wojnie myśleć nie można. Zaczem kozaków rozpuścił. Pozostało tylko w Soroce kilkaset kawaleryi, groszem jego żywionej, której w dobrach ukraińskich lokować nie można, bo by ją partya ukraińska zabrała. — Od króla Pruskiego, do którego Stę Ziołowskiego posyłał, tej tylko doczekał się rady, aby przeprosił, choć niewinny, I-wę Rossyjską, "bez żadnego zresztą bezpieczeństwa co do przywró­cenia zabranej substancyi i honoru." Taką tedy dał rezolucyę Scie Ziołowskiemu, że "skoro przez negocyacyę swoje wyro­zumie, iż szpetna dla niego (Radziwiłła) i dla jego domu konstytucya formowana na sejmie convocationis eliminowana będzie, i on (Radziwiłł) do własności swojej przywrócony zostanie, wszelkie natenczas z siebie uczyni ofiary." — Tymczasem bę­dzie się starał wszelkiemi sposobami dotrzeć do Pana krako­wskiego i »we wszystkiem słuchać rad jego dla ratowania się z ostatniej toni." — Nie mniej przeto poleca Rzewuskiemu swoje interesa, a między innerni sprawę honoru rodzinnego nadwerężonego postępkiem pani Morawskiej: "Sromotny a dla mnie strapionego najboleśniejszy postępek siostry mojej, za każdem wspomnieniem najsrożej przeraża serce, i, byle Bóg mi pozwolił dobrać się bliżej ku granicom ojczystym, nie za­niedbam wszelkich starań o panu Morawskim, gdyby jakimkolwiek sposobem tak szpetną dla imienia plamę znieść i zatrzeć".

Do tych trosk i kłopotów moich, któremi mnie szczęście odmienne zewsząd ogarnęło, najdotkliwsze czuję umartwienie, gdy nawet własna żona podział szczęścia i nieszczęścia przyj­mować obowiązana, rzuca i opuszcza, a mimo wszelkie dyssymulacye i perswazye wyjeżdża gwałtownie do Polski. Żal, który mnie srodze trapi z ujmy wspólnego honoru, oddaję pod sąd JW Pana Dobrodzieja, Pana świętego i mądrego, ani się roz­szerzam z rozpisaniem okoliczności; świętobliwie tylko upewniam, iż nic we mnie nie zgasi wdzięczności, przywiązania i szacunku tytułu synowskiego, jaki nosić będę do dni ostatnich.

Z listu JW Pana, 10 9-bris z Podhorzec datowa­nego, pierwszą odebrałem wiadomość, iż konfederacya generalna pozwała mnie abym stanął 6 elapsi. Już też termin upłynął, a, choćby wcześnie dostał się wiedzieć, pewniebym nie poniósł, po stracie wszystkiego, zostawionego mi tylko życia na ofiarę złości. Nad moje smutną sytuacyę boleśniejszy mi jest stan ojczyzny, której dawne swobody już zagrzebione, wolność od sąsiadów zazdroszczona w lustrze swojem dogorywa, a ci, któ­rzy do obrony jej gorliwie się brali, blaskiem zagranicznego oręża przyciśnieni, okropnych zemsty skutków doczekiwać się muszą. Ojcowskie rady JW WMPD są u mnie najwyższe prawa i zupełne znajdują posłuszeństwo; myślom moim nie czynię wymiaru, ustawicznie natężam one w żądzach i ojczystej i własnej szczęśliwości, lecz żadnego nie upatruję źródła, z któ­rego by wypłynąć mogły jakiekolwiek pożytki a nawet bezpie­czeństwa osoby swojej, którą gdybym mógł okupić drogą wolność cale już upadającą przez wzruszone z klub dawnych prawa ojczyste, chętnie bym na ten okup poniósł i oddał dobrowolnie ostatnią kroplę krwi, gdybym mogiłą moją zaległ upadek wol­ności od przodków naszych mężnie i gorliwie bronionej. Z ża­lem wyczytywam z listu ostatniego przykre wyrażenia, iż "co chcą to robią". Posłana odemnie plenipotencya przyniosłaby obecnemu królowi korzyść z uznania jego, a jabym jak, dziś jestem, został w obcych narodach tułaczem i żebrakiem... Opatrzność boska, dzielna w rządach swoich, niedozwala mi rozpaczać ani tracić nadziei lepszych losów a przynajmniej tej korzyści, że potomność znać mnie będzie za czystą ofiarę ojczyzny swojej.

Dziękuje za starania podjęte celem polepszenia jego losu. Osobi­stych starań nie zaniedbuje.

Unikając przed dworami sprzymierzonemu oczernienia sławy mojej iż ludzi dekretami okrytych i skonwinkowanych chowam przy sobie, przybyłym JPP Ciechanowieckim, Wołodkowieżowi, Reytanowi, Górskiemu, Judyckiemu dałem radę żeby precz ustąpili. Jakoż już więcej dwóch miesięcy jak z Preszowa wyjechali. Co zaś JP Bohusz z Sylwestrowiczem już więcej ćwierci roku jak ztąd wyrugowany... Z przyjaciół zaś nikogo nie mam przy sobie, prócz jednego J Pana lyzenhauza, Chorążego Wileńskiego, człeka godnego, statecznego i do bra­wur nie zgodnego. Kłopotom moim i umartwieniom nigdy nie znajduję końca, albowiem w przeszły wtorek niespodziewanie bez żadnej przestrogi i wiadomości mojej przybyła tu żona moja, którą jak tylko obaczyłem, w żadne nawet nie wdając się rozmowy, uniknąłem do klasztoru księży Franciszkanów i dziś dzień czwarty jak mieszkam z zakonnikami, żonie zaś mojej w mieście mieszkającej przez różne osoby dałem radę, żeby nazad do Polski odjechała.

Musi być wiadomo WXM Dobr że, sprzykrzywszy tak długą zwłokę czasu bez żadnej czynności, posyłałem do Wiednia i Drezna JP kapitana Ghottego, chcąc wiedzieć otwarciej niż z korespondencyi co za koniec nas czeka... Kazano mi być jednostajnym i nieporuszonym w sentymentach, i, choćby były przysłane jakoweś propozycye, nie godzić się. W przyszłym zaś miesiącu ma dwór Wiedeński przysłać dyspozycyę do wejścia w Polskę... Rzecz nieochybna, że ten król Warszawski nie utrzyma się na tronie, ale z domu Saskiego jednego poprowadzą, wszystkie tedy nasze szkody wynagrodzone być muszą... W edle wszelkiej aparencyi to się musi stać tej jesieni... Słychać tu że biskup Wileński ma tu do mnie zjechać dla pogodzenia się. Gdyby się to stało, ustąpiłbym prywatnej urazy dla publicznych interesów. Rozgłoszona także przez żonę moje wieść, iż arcybiskup Lwowski, zobligowany od dworu Warszawskiego, ma także zjechać tu dla kombinacyi ze mną. Lecz, gdyby to nastąpiło, nie mógłbym się godzić, gdy mam dworów inne rezolucye. 

W oczekiwaniu na spodziewaną zmianę położenia, prosi o pomoc pieniężną, ponieważ »urywa mu się pieniędzy« na mieszkanie w Preszowie. Z dworu Saskiego, do którego się udawał, doczekał się tylko rady względem zastawienia klejnotów u "Grafa Bolca".

Od trzech już niedzieli mieszka u Franciszkanów, doczekać się nie mogąc wyjazdu żony, która nie chce wracać do Polski. Skutkiem niewygody i alteracyi zapadł ciężko na zdrowiu; krew rzuciła mu się z piersi ustami; teraz wszelako ma się już lepiej.

DO POSŁÓW KONFEDERACKICH w Moskwie: Pocieja, Strażnika lit.; Wielhorskiego, Kuchmistrza w. 1.; Potockiego, Krajczego kor.; Ossolińskiego, Starosty Sandomierskiego.

Po aresztowaniu w nocy z 13 na 14 Października biskupów krakowskiego i kijowskiego, W-dy krakowskiego i syna jego i wywiezieniu ich tejże nocy, Repnin przysłał do obu marszałków deklaracyę przyczyn tego aresztu. Wszyscy prawie tak animusz stracili, iż, w tern powszechnem umartwieniu nie o zwadach między sobą ale o przyszłych od dyssydentów medytują persekucyach. Książę kanclerz na tych konferencyach i słowa nie przemówił. — Prawa nowe X. Pry­mas układa, mają być trzy classes: kardynalne, status i eko­nomiczne. Miał już X-że połowę tego napisać; Suponuję zaś, że we wszystkiem musiał się referować do księcia Repnina. Każą wprawdzie podawać projekta, ale wielu jest bojących się, aby myśli swoich nie exponowali do niepodobania się X. Prymasowi... -— Zdaje się też, że, mimo wszystkie słowne obietnice, chociaż ministeryalnie, ale zwyczajem wszystkich dwo­rów mówione, co już jest ułożone to się stać musi, choćbyśmy nasze pisali projekta, albo ich nie pisali, które tylko form ah- tatem traktowania reprezentują. J. WW. Panom życzę być w podawaniu swoich memoryałów ostrożnymi. — Jeżeli król z Czartoryskimi jest nierozdzielny i to u tak ostrożnych ludzi prawie rzecz niedościgniona. Zdaje się, że król dla utrzymania siebie na tronie ich sakryfikował. Tak przyjaciele królewscy mówią. 

Jednak dają się widzieć jeszcze oznaki królewskiej przy­chylności dla Familii: »teraz nie dawno królewszczyznę około 6,000 zł. czyniącą, po Jeleńskim, podkomorzym Mozyrskim, Maśnickiemu, dworzaninowi X. kanclerza, król konferował.« aby zaś całkiem swoich krewnych odstąpił wierzyć trudno : »przez prawo natury i przez zażyłość i przez potrzebę ich głębokiej i potrzebnej rady.«

Trzeba bądź co bądź robić co się da: »Jest w nas chęć szczera; Bogu samemu wiadomo jak pragniemy służyć ojczyźnie. Co będziemy mogli względem praw nowych według insynuacyi WW. Panów uczynić nie omieszkamy. Mówił nam p. Aloy, abyśmy sądzili Czartoryskich. Odpowiedzieliśmy, że trzeba nam delator a słusznego i proces informować, abyśmy, kiedy sądzić chcemy, mieli dowody jasne, choć wiemy, że wszystko złe z nich wypływa. Ale sąd słów nie sądzi. Na resztę co każą zrobimy. Ale pierwsze jest, aby mnie za moje krzywdy i szkody X. kanclerz jako kurator odpowiedział, a do tego daleko...«

Generalność konfederacyi stanęła w Bielsku. Marszałkiem generalnym ogłoszony Krasiński a regimentarzem generalnym Podczaszy lit., Potocki.... W niebytność Krasińskiego, rządzić będzie Pac, marszałek gen. konfederacyi lit., który mi się z przyjaźnią swą jednostajnie oświadcza, i spodziewam się, że będziem mieć w konfederacyi większość przyjaciół... Biskup Kamieniecki, który jest głową całej roboty, chce na tron prowadzić Elektora Saskiego. O księciu Kurlandyi dotąd nic tu nie słychać... Pytam W. X. Mci co robie kiedy dwor Wiedeński z Berlińskim złączony poprowadzi do tronu królewicza Alberta na dobrych dla Polski kondycyach opisanych. Tym dwom siłom pewnie się nie oprzemy.

Krasiński, biskup, i W essel, podskarbi, którzy się teraz z sobą kłócą, byli głowami konfederacyi, póki nie stanęła Generalność. Pac, marszałek, onej pewny przyjaciel, nie daje mi się teraz powodować, będąc osadzony liczbą większą przyjaciół swoich, jako uczy świeże doświadczenie: te pierwsze głowy nie chcieli pozwolić aby generalność przeniosła się do Węgier, lecz gdyby w Bielsku zostawała, gdzie dla zręczności dóbr swoich obrał podskarbi mieszkanie; lecz Pac z przyjaciółmi swymi przekreskował, i do dnia 5 Stycznia przyszłego roku cała generalność przeniesie się do Preszowa. Posłowie do dworów naznaczeni: Wielhorski, kuchmistrz w. 1. do Francyi; do Wiednia Michałowski, stolnik krakowski; do Turek Rzewuski, chorąży litewski; do Berlina Skórzewski, generał, a do Drezna Roztworowski, starosta żytomierski.

Otrzymał wiadomość o sekwestrze nałożonym z rozkazu I-ej Rossyjskiej na wszystkie jego dobra litewskie i koronne: »Zostanie mi plac otworzony publicznego przed potencyami wszystkiemi zażalenia się. Dom nasz od najodleglejszej pamięci bierze zaszczyty, iż był zawsze ojczyźnie swojej wierny. Krew przodków moich, którzy mężnie nieśli życie a nieoszczędnie łożyli majątki swoje na obronę kraju, praw i wolności, przelana jest we mnie, więc i cnoty onych chcę być dziedzicem. Z przeniknienia wczesnego początkowych jeszcze zamachów, nim się przemieniły w istotne gwałty... poświęciłem całą własność i z nią nierozdzielnie honor i życie... Sama nawet przysięga przed konfederacyą generalną Radomską, za wiadomością i dokładaniem się księcia Repnina, natenczas posła rossyjskiego, nastąpiona, włożyła na mnie obowiązek abym całość religii prawowiernej i wolności narodowych z utratą nawet życia bronił...«

Jedyny list księżnej Karolowej do męża, jaki dostał się do rak naszych z tej epoki, nie zdradza bynajmniej tak wytężonych stosunków. Bliższa data, prócz umieszczonego w nagłówku 1775, nieoznaczony, zawiera powinszowanie Imienin rymem wyrażone, jak następuje: 

Zyj lat sto w zdrowiu czerstwem i w tej sławie, 

Najpierwszy z książąt Radziwiłłów zastawie (sic),

Krew wylać, duszę w ytchnąć chciał ochotnie,

Broniąc ojczyzny i wiary istotnie, 

Resztę życzenia trudno jest określić 

Lecz co tylko by mógł rozum wymyślić,

Najświętszych ludzi w najlepszym sposobie,

Tego Ci życzę równie jak i sobie.

Nie moge wstrzymać się dłuzej od zaniesienia skargi na zonę  svoje: "Oto Xna jejmosc wyzuwszy sie, iz tak rzeke, ze wszelkich wzgdedem mnie sentymentów, nietylko despotyczne w dobrach jej dożywociem poddanych, właśnie jak gdyby mnie uz pogrzebiono, rozpoczyna rządy, wszystkie moje gwałcąc odrzucając rozporządzenia, ale też tak daleko zemstę swoje, (inaczej bowiem dzikiego spo­sobu jej zachowania się nazwać nie umiem), zapędza, że ani nawet sąsiedzi i zastawnicy w spokojnem dziedzin dzierże­niu ostać się nie mogą. Wzdrygam się nadto dotknąć piórem szczególniejszych okoliczności, na samo których wspomnienie natura i ludzkość w stręt czują..." Zdaje na Fryczyńskiego wyluszczenie szczegółów.

Księżna Radziwiłłowa wojewodzina wileńska z domu Rzewuska, z wielu tytułów poddana Jego Ce­sarskiej Mości, wezwawszy protekcyi Jego, przeciwko nielegalnej persekucyi procesu do rozwodu intentowanego onej w polskich jurysdykcyach duchownych przez księcia wojewodę jej męża. Niżej podpisany, sprawujący interesa dworu cesarsko-królewskiego, sto­sownie do odebranych rozkazów, musi uczynić prze­łożenia circa incompetentiam fori sądu obcego względem księżny wojewodziny mieszkającej w Wiedniu, zro­dzonej, zaślubionej w Galicyi i tam swoje zapisy ma­jącej. Reguła generalna, że strona powodowa powinna udawać się do jurysdykcyi strony pozwanej, będąc nadto wyraźnie postanowioną dla poddanych obostronnych w artykule szóstym aktu osobnego roku 1775. Niżej podpisany ma honor upraszać JW JM księdza Okęckiego biskupa poznańskiego, kanclerza W Kor, jako prezydującego w departamencie interesów cudzo­ziemskich, aby raczył przełożyć te wszystkie uwagi Jego Królewskiej Mości i Radzie przy boku Jego, dla wyjednania inhybicyi i cessacyi zupełnej procesu, który do jurysdykcyj polskich należeć nie może. 

Леон Жевуський, "Kronika Podhorecka: 1706-1779" (1860) 

Korespondencya księcia Karola Stanisława Radziwiłła wojewody wileńskiego "Panie Kochanku": 1744-1790 (1898)

Korespondencya ks. Karola Stanisłwa Radziwiłła wojewody wileńskiego "Panie Kochanku" 1762-1790 (1888)