Monseigneur. Uznasz sam JW Pan z przy łączonych tu kopij korespondencyi mojej tak z JWJ Panem Marszałkiem NK, jako téż z JO Xięciem Prymasem i JP Krakowskim, tudzież z noty JP Posła Rossyjskiego i z sposobów podanych mi od Xięcia J Prymasa do ukontentowania wszystkich stron, jak sprawiedliwe mam racye do nieodstępnego tutejszych interesów pilnowania, aby się za mojem i moich przyjaciół do Piotrkowa oddaleniem publiczna spokojność w Litwie nie zachwiała. Między dwoma tu albowiem ogniami zostajemy z jednego boku korpus Rossyjski pod komendą Gła Sołtykowa jeszcze w dobrach moich Kiejdanach spoczywający zapatruje się podobno na ewent Sejmików Koronnych i następującego Trybunału Piotrkowskiego, jako też na wypełnienie obowiązków Trybunałowi Lit w protokóle Konferencyi Warszawskiej przepisanych; z drugiej strony Xżę J Prymas zagrzewa mię perswazyami, a JP Graf Kajserling używa na mnie grożących wojennym pożarem remonstra cyj, abym to wykonał i wykonać Trybunałowi Litews. skutecznie zalecił, czego ani ja ani on w mocy swojej nie mamy. Quis sponsor zatém , że Moskwa znowu nagle nie powróci do Litwy, kiedy Trybunał WXL nie zachowując podczas kadencyi Mińskiej włożonych na siebie od JP Posła Rossyjskiego niepraktykowanych kondycyj , zwykłym trybem według prawa i przy sięgi św. sprawiedliwość administrować będzie? Któżby w takim razie zasłaniał ten kraj od wymierzonych na niego zamachów? Ktoby przyzwoite zostającemu in discrimine Trybunałowi obmyślał bezpieczeństwo? Na coby się więc ze szły tak wielkie życia i fortuny mojéj hazardy dość w krytycznych konjunkturach podjęte gdybym post tanta dla Litewskiej prowincyi sacrificia, wyprowadziwszy ztąd wybór licznych przyjaciół, zostawił ją na dyskrecyą Moskwy i nieprzestających trąbić na Konfederacyą do mowych przeciwników?... Osądź ztąd JW Pan, jako wielki statysta i osobliwy mój Dobrodziéj, jeśli to wszystko, com wyraził, nie jest dla mnie gruntowną od Piotrkowskiej drogi exkuza, i jeśli na to nie zasługuję, abyś mię JW Pan od wypełnienia rozkazów JW JP Marszałka NK jak najdokładniejszym sposobem wymówił. Wszak choćbym ja, dato non concesso, woli jego zadość uczynił, tyleby podobno tak wielkim i tak możnym Koronnym domom, jednoż z soba, rozumiejcym, pomocy ze mnie w Piotrkowie przybyło, ile przybywa wody obszernemu morzu z małego strumienia. Też same przyczyny, dla których na początek Trybunału Kor z kraju wychylić się nie mogę, nie pozwalafo mi się positive determinować na ostatni śp JWJ Pani Hetmanowej, mojej quondam osobliwej Dobrodziejki usługę, kiedy za pierwszą to sobie będę miał powinność, litare piis manibus moje żale i suffragia na pogrzebowym akcie…

PS. Uwagi nad protokółem Konferencyi Warszawskiej adjungo.

W spokojnym umyśle, czuły tylko na własną obronę, a nieodstępnie łączący się z gorliwymi o prawa i wolności, drogą krwią przodków nabyte, patryotami, szczególnie dla bliższej z JO JM Panem Krakow­skim komunikacyi, której cale nie mając, nieświa­domy jestem dzieł i obrotów jego, przeciągnąłem do tej pory bawienie się moje w Białej, i prócz tego żalu, który justus zelus czuć każe, gdy zuchwała współobywatelów wyniosłość, ufnością siłom zagranicznym nadęta, na same gwałty i ucisk wylana, znosi aequalitates swoboby, wywraca sancita e cardinibus suis, nisz­czy udzielone z prawa ministeryom i urzędom prerogatywy, a wkłada one w nowe własnego rozporzą­dzenia kluby przychodzi mi jeszcze na własnej osobie, honorze i substancyi (jedynie za nieodstępną z dobrze życzącymi ojczyźnie jednomyślność) ostatniej złości doświadczać pociskow. Które miarkować raczysz JWMPD z przyłączonej kopii pozwu na sądy konfederackie mnie podanego. 

Skonfederowani w Li­twie, złączeni z częścią wojska rosyjskiego, podstąpili 9 currenti pod miasto moje Nieśwież i one po krót­kim ataku wzięli, zamek zaś obiegłszy i wszystkie pasy przeciąwszy, codziennie bom bardują, który że jeszcze wszystkim szturmom broni się, nawet na dniu dzisiejszym i na tern miejscu odbieram raport. Bez żadnej konwikcyi prawnej, od najmniejszych występ­ków daleki i w spokojności zachowujący się, gdy mimo wszelką sprawiedliwość w domu atakowany zo­stałem, muszę się brać do obrony, prawem boskiem naturalnem i ojczystem każdemu pozwolonej i dnia wczorajszego ruszywszy się z Białej, ciągnę ku Nie­świeżowi. Że zaś, przez stopnie bacznej ostrożności, me mogłem zostawowaó za sobą nieprzyjaciela, dą­żący ku niemu, przymuszony zostałem na dniu wczo­rajszym, ludzi nadwornych JMP Fleminga, pod­skarbiego WXLit, blizko dwóchset osób, na Teres­polu będących, z trzema sztukami armat i ze wszelką amunicyą wojenną zabrać, którzy otoczeni od ludzi moich, bez żadnego wystrzelenia poddali się. Zabiegając zaś złośliwym interpretacyom i ucalając dobrą sławę, ile gdy ani ludziom wojska komputowego WXLit w Terespolu będącym, ani mieszkańcom tamecznym nie uczyniłem krzywdy, dopraszam się zdan i ojcowskiej rady JWMPD. In annexis, dla pewniejszego dojścia, posyłam listy moje do JO JM P ana Krakowskiego, do JW JMP wojewody Ki­jowskiego i do JO księcia JM podstolego koron­nego, donosząc o mojem w głąb Litwy ruszeniu się i upewniając o nieodstępnej z nim i pro sortibus patriae jednomyślności.

P. S. Po tak zaczętej robocie, o której JW MPD rzetelne i prawdziwe czynię doniesienia, pewien jestem, iż wojsko moskiewskie, które pod Warszawę ściągnęło, ruszone nieochybnie będzie za mną, a tak, dążący ku konfederatom między dwoma ogniam i zo­stanę. Racz tedy JWMP przez związki tej jedno­myślności, w jakiejśmy się rozjechali, skutecznem i kooperacyami i remonstracyami swemi efficere u JO JM P Krakow skiego, rów nie także JW JM P woje­wody Kijowskiego i u JO X podstolego koronnego, gdyby część jaką złączonego wojska wyprawili za Moskwą, maszerującą za mną, którą byśmy między dwa ognie także wzięli.

Monseigneur. Spokojnie w głąb prowincyi WXLit do dóbr moich mimo wszelką słuszność i sprawiedliwość, bez żadnego przewodu prawa po nieprzyjacielsku ogarnionych dążący za zbliżeniem się pod Słonim, od wojska Rossyjskiego atakowany zostałem, i jaką z nim przez wolne każdemu prawo obrony stoczyć musiałem bitwę, przyłączam na osobnéj karcie spisaną relacyą. Wielbię wszechmocną Opatrzność Boską że tuendo justam causam poszczęśliwić raczyła; że zaś przypadek ognia consumpsit potrzebną amunicyą, odjął sposobność dalszego poparcia dość dobrze rozpoczętego dzieła, udałem się tedy ku dobrom moim Poleskim dla opatrzenia się w to, na czém mi zbywa, i dla zregulowauia nawet zbytnich bagażów. Takie czynności gdy wymógł po mnie stan, w jakim się znajduję i o którym donoszę JW Panu, najuniżeniéj proszę do dalszych postępków ojcowskiej rady i zdania Jego, ile gdy o dziełach JO JM Pana Krakowskiego nie mam dokładnych wiadomości i ni zkąd żadnych posiłków. Przyjaciele zaś moi w prowincyi pozostali, a mocno uciśnieni nieprzestannie wzywają pomocy. Wszelkie losy moje poruczam ojcowskiemu błogosławieństwu, i wraz z żoną moją uniżam się do stóp itd. 

Przymuszony potrzebą opatrzenia się w amunicyę, na której mi zbywało, udałem się do tych dóbr moich i dziś na tem miejscu stanąłem. W spokojnem ciągnieniu mojem nad rzeką Prypecią pod Lubieszowem, prześladowany byłem od wojska rosyjskiego, które na ostatni bazar napadło, a na drugim brzegu rzeki nowy odpór znalazło; kiedy zaś o tak niepo­myślnej sytuacyi JO JMP Krakowskiego odbieram wiadomość, a według wszelkiego podobieństwa spodziewam się maszerującego za mną z Litwy wojska rosyjskiego, mam też doniesienie, iż i JMP starosta halicki z dywizyą komendzie swej oddaną, zbliżył się do mil cztery od Żółkwi, radbym tedy obecnie słuchać wielkich zdań i rozkazów JW WM PD, jakie być mają czynności do ratowania ojczyzny i losów naszych. Dopraszam się tedy najuniżeniej ojcowskiej rady, czy w Podhorcach, czy w Krystyanpolu mam znajdować JW WM PD i czyli w ma­łej kompanii, albo li też mocno opatrzony w ludzi wojskowych, do obrony od niebezpieczeństwa po­trzebnych, powinienem na miejsce oznaczone jechac. Czekam niecierpliwie dokładnej rezolucyi i woli JW WM PD wraz z żoną moją uniżający się do stóp etc.

Mimo dwóch kolumn wojska rossyjskiego od Warszawy i od Litwy nań ciągnących, byłby się nie ruszył z Ołyki, gdyby był dostał spodziewany sukurs do Wdy Kijowskiego. Ten ostatni wszelako poprzestał na przesłaniu ostrzeżenia o nadchodzącej trzeciej nieprzyjacielskiej ko­lumnie po wodzą Branickiego. — Ma wiadomość iż piechota jego, pod Bazalją otoczona, dwa dni już w ogniu zostaje. — Prosi aby hetman poi. kor. dał wiedzieć swemu koledze o jego obrotach; ponieważ zaś dochodzi go wiadomość, że komenda nad wojskiem oddana jest Rze­wuskiemu, "doprasza się rozkazów co ma czynić i jak się obrócić".

Monseigneur! Wątpliwe mając nadzieje, jeżeli list mój dnia 18 bm z tego miejsca do JW Pana pisany a przez umyślnego ordynowany będzie mógł dojść rąk jego , przedsięwziąłem powtórzyć pierwsze expressye iz niemi trzech posłańców wyprawić, losom zostawując który będzie mógł dojechać a ż pożądanym do mnie powrócić responsem. W czasie bawienia się mego w Ołyce doszły mnie niezawodne wiado mości o ciągnących dwóch kolumnach wojska Rossyjskiego: jednéj od Litwy dobrze mi zna joméj, drugiej od Warszawy pod komendą Daszkowa; doczekiwać jednak losów szczęścia mego determinowany byłem na miejscu, anibym się ruszył z Ołyki, gdyby mi dana była pomoc od JP Wojewody Kijowskiego, której nietylko że spodziewać się nie kazał, ale téż ostrzegło trze ciéj kolumnie pod komendą Branickiego Star, Halickiego od Sokola dążącej dla złączenia się z pierwszemi i ogarnienia mię zewsząd . Więc za radą tegoż JWJP Wdy Kijowskiego udałem się ku Podolowi z samą kawaleryą moją i onę ocaloną na to miejsce uprowadziłem. Piechota zaś z artyleryą za mną także dążyła, lecz oto czona zewsząd przez wojsko Rossyjskie pod Bazalią, głodem i pragnieniem po mężném bronieniu się przymuszona została do poddania się, o czém z żalem moim z różnych miejsc odbieram wiadomości; z samego zaś miejsca nikt z ludzi moich nie przybył. O takowym strapionym stanie moim nie bez dotkliwości przychodzi mi donosić JW Panu Dobr, i że uprowadzoną kawalerya moję tu lokować na granicach Mołdawskich myślę. Sam zaś radbym przebierać się ku granicom Węgierskim, ale dotąd paszportu wyjednać nie mogę, a od trzech dni na ból gardła zapadłszy, w słabém znajduję się zdrowiu. Wy prawuję umyślnego do JO JP Krakowskiego HWK; lecz że ta droga daleka, racz JWW Pan Dobr gdy mi są odjęte łatwiejsze sposoby udzielić mu przez swego posłańca komunikacyi o obrotach i stanie moim, którym się ratując radbym spieszył dla widzenia się z JO J Panem Krakowskim i dla operacyj jakowych u postronnych dworów, gdybym opuszczony ostatniej nie doznał zguby za rzetelność sentymentów i przywiązanie moje. Uwiadomiony na tém miejscu zostaję, że komenda nad wojskiem oddana jest JW Panu Dobr, więc i dzieł dalszych mogą być odmienione systemata; dopraszam się więc rozkazów i ojcowskiej rady, co mam czynić i jak się obrócić, wraz z żoną błogosławieństwu jego oddając się i do stóp uniżając się JW Pana z serca najukochańszego Ojca i Dobr szczero życzliwym synem itd. 

Monseigneur. W Jassach, którędy dla bezpieczeństwa osoby mojej trakt ku granicom Węgierskim obróciłem, czyli studio Hospodara Wołoskiego wycieńczenia mi drogiego czasu, czyli też prawdziwą niemożnością , jak się wymawiał, że do rezolucyi Porty dać mi nie może paszportu , więcej dwóch niedziel byłem zatrzymany. Ruszywszy się z tego miejsca, kwapiłem się niecierpliwie gdybym się jak najprędzej złączył i widział z Panem K Krak dla ratowania sposobami, jakie się dać mogą i publicznych i własnych losów. Lecz do tych trosk i kłopotów, któremi mię prawica Boska srodze zewsząd chłosta , większe przyplątało się umartwienie, gdy nad samą granicą Transylwanii więcej półtorej niedzieli, tu zaś więcej dwóch niedziel dla zagęszczonych chorób w wybranym według potrzeby dworze moim (z których uwolnionych mało liczę) siedzieć muszę w gorżkości i żalu pędząc momenta, iż od wszelkich co się dzieje w Ojczyznie oddalony wiadomości, czterdziestodniową zwyczajem tutejszym nazwaną kontumacyą wysiadywać muszę i jako wygnaniec obrazom dzikich krain przyglądam się. W tych utrapieniach które mi są prawie nieznośne, uczułem nieco ulgi , gdy miałem honor odebrać na poczwórną odezwę moję jeszcze z Mohylewa uczynioną, cztery listy i piątą karteczkę w liście Pana Lanckorońskiego od Pana Dobrodzieja. Możesz łatwo pojmować, jako Pan głębokiej penetracyi, z jakim serca bólem czytałem daną mi wiadomość, że partya nasza cale upadła, że natężonej mocy i złości nieprzyjaciół oprzeć się rzeczą jest niepodobną, i że Dwory nam przyjazne, na których posiłkach wspieraliśmy nadzieje nasze, samém piórkiem dopomagać deklarują. Upokorzoném sercem przyjmuję i adoruję dzieło wyroków Boskich, kiedy się podobało bieg życia mego w tak przykrych i twardych zostawić losach. O wojnie pewnie już myśleć nie mogę, gdy zagranicznych pomocy spodziewać się nie każą. Kilkaset kawaleryi mojej uprowadzonej zostawiłem w mia steczku Soroce na gruntach Mołdawskich za dozwoleniem nawet saméj Porty, za własny grosz ich tam trzymając; których gdybym miał wyciągnąć a lokować w dobrach moich Ukraińskich, byłoby rzeczą niebezpieczną, boby partya Ukraińska przeciwnej już strony ordynansów słuchająca, pewnoby ich zabrała i dyzarmowała; Kozaków zaś moich Ukraińskich do domów rozpuściłem. Od Króla Pruskiego, do którego Paca Stę Ziołowskiego posyłałem, nie mogę się spodziewać żądanej pomocy z przyczyn zawartego z Moskwą przymierza, jako mnie Starosta Ziołowski przez umyślnego posłańca do Jass przysłanego uwiadomił , radząc gdybym choć niewinny przepraszał Imperatorową Rossyjską; żadnego mi jednak nie czyniąc bezpieczeństwa do przywrócenia zabranéj substancyi i honoru, bez którego żyć w Ojczyznie, sam Dobr osądzisz, iż lepiej być tułaczem za granicą. Taką dałem rezolucyą Panu Ziołowskiemu, iż kiedy przez negocyacye swoje wyrozumie, iż szpetna dla mnie i domu mego Konstytucya formowana na Sejmie konwokacyjnym, elimino wana będzie i do mojej własności przywrócony zostanę, wszelkie z siebie uczynię ofiary i żądałem aby mnie o tém jak najprędzej uświadomił, czego dotąd nie mam. Posyłać plenipotencyą, blankieta i listy do przyjaciół, naucz mnie Pan Dobr co za bezpieczeństwo, gdy Warszawa otoczona jest wojskiem Rossyjskiém? Pewnieby tedy te pisma dostały się w ręce nieprzyjaciół, tórzyby przez złość swoję niepohamowaną zażyli onych albo pro crimine imputando alboli téż na ostatnią zemstę i mój upadek. Poruczam tedy zupełnie ojcowskiej protekcyi Pana Dobr interesa moje, a sam przez wszelkie sposoby jakie tylko rozum i obrót udzielić może starać się będę pospieszyć do JO Krak i we wszystkiem słuchać rad Jego ........ Te wszystkie dotkliwości moje złożywszy in sinum łaskawéj kompassyi JWPana Dobr. ojcowskiej rady nieustannie dopraszam się, błogosławień stwu wraz z żoną swoją poruczam się itd. 

Dwa tygodnie straciwszy w Jassach na oczekiwaniu pasz­portów, kwapił się ku hetmanowi wk, "dla ratowania sposo­bami jakie się dać mogą i publicznych i własnych losów", aliści nad samą granicą Siedmiogrodu więcej półtory niedzieli, tu zaś więcej dwu niedziel znowu przesiadywać jest zmuszony, z powodu chorób zagęszczonych pośród otaczającego go dworu, które czterdziesto-dniową kontumacyę zwyczajem miejscowym odbywać mu każą. — Tymczasem dowiedział się o całkowitym upadku stronnictwa, do którego miłość ojczyzny kazała mu się przyłączyć i o zawiedzionych wszelkich nadziejach pomocy ze strony dworów ościennych. Już tedy o wojnie myśleć nie można. Zaczem kozaków rozpuścił. Pozostało tylko w Soroce kilkaset kawaleryi, groszem jego żywionej, której w dobrach ukraińskich lokować nie można, bo by ją partya ukraińska zabrała. — Od króla Pruskiego, do którego Stę Ziołowskiego posyłał, tej tylko doczekał się rady, aby przeprosił, choć niewinny, I-wę Rossyjską, "bez żadnego zresztą bezpieczeństwa co do przywró­cenia zabranej substancyi i honoru." Taką tedy dał rezolucyę Scie Ziołowskiemu, że "skoro przez negocyacyę swoje wyro­zumie, iż szpetna dla niego (Radziwiłła) i dla jego domu konstytucya formowana na sejmie convocationis eliminowana będzie, i on (Radziwiłł) do własności swojej przywrócony zostanie, wszelkie natenczas z siebie uczyni ofiary." — Tymczasem bę­dzie się starał wszelkiemi sposobami dotrzeć do Pana krako­wskiego i »we wszystkiem słuchać rad jego dla ratowania się z ostatniej toni." — Nie mniej przeto poleca Rzewuskiemu swoje interesa, a między innerni sprawę honoru rodzinnego nadwerężonego postępkiem pani Morawskiej: "Sromotny a dla mnie strapionego najboleśniejszy postępek siostry mojej, za każdem wspomnieniem najsrożej przeraża serce, i, byle Bóg mi pozwolił dobrać się bliżej ku granicom ojczystym, nie za­niedbam wszelkich starań o panu Morawskim, gdyby jakimkolwiek sposobem tak szpetną dla imienia plamę znieść i zatrzeć".

Monseigneur et tres Cher Oncle. Powtorny list mam Honor pisać do JO W Xey Mci Dobrodzieia z doniesieniem isz się w tych kraiach znajduję, skarżyłam się w liście przeszłym na Okoliczności które zapędziwszy mię z Mężem moim w kraie cudze do ubostwa y ostatniey mizeryi przyprowadziły przyjęłam te dla mnie tak srogie umartwienia nie z Rąk Boskich sądząc sama u siebie isz nie będąc do żadnej Rzeczy Okazyią osobliwie w Interesach Publicznych musiałam być u Najjaśniejszego Króla a Pana naszego exkuzowana, Tułaiąc się do tych czas po Świecie a bez żadnego Sposobu do Życia umyśliłam iechać do Warszawy mając także y list do króla od Pewnego z moich Przyjacioł których jako niewinny o wszem do Dobrego Męża mego prowadząc oddalił się od niego na zawsze garnąc się do łaski Dworu na mnie zdawszy Cały Interes Wyprawiono mię z Jednym Człekiem y z Dziewczyną bo nawet y bez Panny Byłam z dwoma stangretami y Forysiem (Forysiami?) podłuk teraźniejszego dostatku Ci ludzie zbuntowawszy się nie chcieli mnie wieść do Warszawy, ale w świat dosyć żem u nich nie Panią ale Dziewczyną byłam nawet kiedym z kolaski chciała wysiąźdź nie chcieli stanąć dosyć żem wyskakiwać musiała z ważaniem żeby mię koła nie skaleczyły a Com się Besztania na Cierpiała Bog widzi || W tak nieszczęśliwym stanie będąc Wysłałam sekretnie do Bugorzec do Ekonoma Xięcia Wojewody Ruskiego żeby mię z gromadą do Moskalów oddał niewiem iesli to nastąpi serdecznie będe kontenta po wszystkich Wioskach Miastach szukam przyiacieli alem nie znaioma ile tak ubogo iadąc nigdzie mi y Wiary nie daią Miarkuię tedy że mię do Oyca wiozią cosz ia tam będe robić Sejm sie skończy Proś Jo W Xca Mość Króla aby Moskwe przysłał Choć y do Oyca po Mnie inc(s)za wszystkaby moia nadzieia upadła ten Człowiek któren sie dla mnie ieden znalaz pocciwy tego z listem wyprawie on więcy Bidy moiey opowie upadam do stop nieszczęśliwa Tułaczka o Miłosierdzie suplikuje JO WMci Dobrodzieia Kochaiąca Siostrzenica y nayniszsza Podnożka T. Xiężna Radziwiłłowa iusz podobno y nie Woiewodzina Wilenska z [?]iska 1 octobris R 1764

Do tych trosk i kłopotów moich, któremi mnie szczęście odmienne zewsząd ogarnęło, najdotkliwsze czuję umartwienie, gdy nawet własna żona podział szczęścia i nieszczęścia przyj­mować obowiązana, rzuca i opuszcza, a mimo wszelkie dyssymulacye i perswazye wyjeżdża gwałtownie do Polski. Żal, który mnie srodze trapi z ujmy wspólnego honoru, oddaję pod sąd JW Pana Dobrodzieja, Pana świętego i mądrego, ani się roz­szerzam z rozpisaniem okoliczności; świętobliwie tylko upewniam, iż nic we mnie nie zgasi wdzięczności, przywiązania i szacunku tytułu synowskiego, jaki nosić będę do dni ostatnich.

Z listu JW Pana, 10 9-bris z Podhorzec datowa­nego, pierwszą odebrałem wiadomość, iż konfederacya generalna pozwała mnie abym stanął 6 elapsi. Już też termin upłynął, a, choćby wcześnie dostał się wiedzieć, pewniebym nie poniósł, po stracie wszystkiego, zostawionego mi tylko życia na ofiarę złości. Nad moje smutną sytuacyę boleśniejszy mi jest stan ojczyzny, której dawne swobody już zagrzebione, wolność od sąsiadów zazdroszczona w lustrze swojem dogorywa, a ci, któ­rzy do obrony jej gorliwie się brali, blaskiem zagranicznego oręża przyciśnieni, okropnych zemsty skutków doczekiwać się muszą. Ojcowskie rady JW WMPD są u mnie najwyższe prawa i zupełne znajdują posłuszeństwo; myślom moim nie czynię wymiaru, ustawicznie natężam one w żądzach i ojczystej i własnej szczęśliwości, lecz żadnego nie upatruję źródła, z któ­rego by wypłynąć mogły jakiekolwiek pożytki a nawet bezpie­czeństwa osoby swojej, którą gdybym mógł okupić drogą wolność cale już upadającą przez wzruszone z klub dawnych prawa ojczyste, chętnie bym na ten okup poniósł i oddał dobrowolnie ostatnią kroplę krwi, gdybym mogiłą moją zaległ upadek wol­ności od przodków naszych mężnie i gorliwie bronionej. Z ża­lem wyczytywam z listu ostatniego przykre wyrażenia, iż "co chcą to robią". Posłana odemnie plenipotencya przyniosłaby obecnemu królowi korzyść z uznania jego, a jabym jak, dziś jestem, został w obcych narodach tułaczem i żebrakiem... Opatrzność boska, dzielna w rządach swoich, niedozwala mi rozpaczać ani tracić nadziei lepszych losów a przynajmniej tej korzyści, że potomność znać mnie będzie za czystą ofiarę ojczyzny swojej.

Mon tres Cher Coeur. Rozumiem ze do tych czas musiałes poznać wyiazdu mego przyczyne z Zagranicy w ktorey ze się dostateczniey nie szyrze dla Zalu ktoren we mnie do tych czas nieukoiony a Momentu trawiąc nieszczęśliwe odległosć mieyscu sobie przed Oczy Wystawnię ktora mi Zupełną przytomnosć odbiera. 

Sądziłabym że przyimiesz za Szczerosć w tym moim oswiadczeniu iesli nie zechcesz uwiadomic znayduiących się przy Sobie Osob a Zawsze Godzących na Rozłączenie Serc naszych ktorzy naycnotliwsze Dotkliwych Serc psuią ułozenia przewrotnymi sposobami zawsze Mi..am dawnieysze od własnych ludzi twoich umartwienia o teraźnieyszych ci namieniam Będąc w Drodze od Nichze nie iak Pani ale iak nayostatnieysza w kondycyi traktowana przy wielu ludziach Godnych y złym dokładem że z własnego twego Ordynansu za naymnieysze w tym Punkcie dla Siebie biorę krzywde, przeciesz twoja obligacyia większy by miała u mnie Szacunek nizli Ordynans Głową Cudzą ułozony Ręką twoią tylko podpisany Wierz mi prosze ze tę wszystkie dla mnie przykrości nic nie umnieyszaią mego do ciebie przywiązania owszem im Więcey Cierpie tym mocniey Pilnuję Reputacyi Swoiey Dopełniaiąc na kazdym Mieyscu Obowiązków Małzenskich w ktorych trwać będe Dozgonnie Znasz moią od Poznanania przywiązanie większych się Dowodow u ciebie nie dopraszam nad tę abys mi Dopłacał tąsz Wzaiemnoscią ktorą ode mnie odbierasz.

Znayduię się ieszcze do tych czas tu w Warszawie natęzona Chęcią y Sercem szukam sposobu do Podzwignienia nas z tak nieszczęśliwego Stanu y porozumienia dalszych szczęsciu y Nieszczęsciu losow ostatniey od tych od ktorych wszystko teraz Dependuię iako Serdecznie cię kochająca Żona podaię Sposób Zaklinam cię na wszelkie Miłosci obowiązki ktore chociasz by były na Ostatek nayoziębleysze przeciesz ieszcze choc iedna Iskierka została ktora wznieca do mnie naymnieysze moze Przywiązanie Napisz do Krola na Moię Ręce y do Carowey o Instancyę. Wierz mi ze Mamy Krola takiego ze na swiecie nawet Człowieka tey Dobroci y łaskawosci nie widziałam y Mnie szczęsliwą uczynisz y Cosz Mamy teraz czynić bez zadnego zposobu do Zycia Wideń podobno nic nie pomoze tak tu słychać Adieu Mon Cher Coeur Noszki twoię Serdecznie Całuję Nieturbuy się proszę cię Bog Dobry szanuy Zdrowie ktore u mnie nayszacownieysze Adieu y w Buzie cię łub… całuię Adieu Kochaiąca Serdecznie Żona y nayniszsza Sługa Teresa Xiężna Radziwiłłowa, wszyscy się Biorą kredytorowie do twoich Dobr dla czego ani mnie nie przyidzie z czego Zyc więc iesli ci si to zdawać będzie ze się do Dozywocia ia wziąć Musze y Zapisow zebym y Ciebie y Siebie Zywic Mogła.

Mon Tres Cher Coeur. Jak mię mocno kontentuie Litera JO WXcy mei Dobrodzieia która przez Ręce Jme P. Fryczynskiego mi przesyłasz tak urażonym zostawać mi każe umartwienia z przyczyny isz mi donosisz o nie zupełnym zdrowiu swoim które u mnie iest najszacownieysze żem iest zdrowa wzaiemnie donosze JO WXcy Mci Dobrodzieiowi iednak codziennie się tym trusze że Go do tych czas nie widze o Oycu naszym że iest zdrow ta Wieść szczególna mię ieszcze po trochu rozwesela z złączoną nadzieją …. Serca y Affektu JO WXey Mci Męża y Dobrodzieja dla mnie y gdyby tesz ieszcze nie to w tak odludnym przez Krewnych kraju przyznam nie trzebaby już Dawno umierać Nigdy świąt tak smutnych nie miałam przez Męża Oyca y Braci szczególnie Ojców Reformatów y Kapucynów którzy mię ty cieszą iak mogą rok zaś stary kończyć y nowy zacząć chce w Meletynie tam Boga prosić nie przestanę za JO Xey Mci Dobro iako maiąc Go zawsze tym więcey teraz za Oyca y za Opiekuna którego Serdecznie Nogi y Ręce całując Dozgonnie się być wyznaię JO W Xey Mci Męża y Dobrodzieia Serdecznie Kochaiąca Żona y Podnoszka T x Radziwiłłowa MRGRyd Brata Mego Sierote Protekcyi JO W Xey Mci Di oddaię Raczysz JO W Xę WR wybaczyć że na takim pisze papirze bo mi w tym czasie właśnie nie stało na drugim liście się poprawie. 

Mon tres Cher Coeur. Jusz to trzeci list iak do ciebie pisze z Warszawy pisałam przez Jmc Pana Plencnera do tych czas zadnego nie mam Responsu Bytnosci moiey przyczyne iusz po trzeci raz wyrazam isz szczegulnie była dla podzwignienia nas z tak nieszczęśliwego Stanu co nie powinno by cię urażać. Boga biore na Swiadectwo y Oyca przed ktorym zadney rzeczy nie taię isz wszedy y zawsze totrzymuię ci tych obowiązkow ktorych powinnosć Małzenska Wyciąga Oprócz przywiązania które od Pierwszego Poznania do ciebie byłam. Wim ze to Dobrze znasz ze czuc Musze Oziębłosć twoię dla mnie przez rozne znaiąc Dobrze znayduiących się przy tobie Osobie ktorzy ieszcze przy mnie Godzili na Rozłączenie Serc naszych powrociłam szczęsliwie od Oyca u ktorego Lubom Serdecznie kontenta y na niczym mi nie zbywa Jednak mię słabosć Jego Martwi ktora iest ustawiczna y Jesli to sądzisz ze Dobroci dla Mnie y dla Ciebie zeby choć tę Dobra ktore ia mam w Zapisach ocalic gdysz lubo reces  uczyniony od Dóbr koronnych ale nastąpio inne przyczyny do zgubienia ciebie ktorych Boię się listowi powierzyć.

Zebyś mi uczynił Plenipotencyę do Dobr ktorych ia się nie napiram trzymać Sama y dla Siebie ale więcey Zebyś miał z czego Zyć Oyciec moy iesli do Niego napiszesz plenipotencyę mi przyszlesz Będzie Tymi Dobrami Rządził Intraty Ci Całe odsyłać będzie z ktorych Co Zechcesz to naznaczysz nawet w Warszawie na to deklarowano pozwolić ale to trzeba Prętko poki Jakich Figlow nie porobią chciey zas wierzyć temu ze Cokolwiek tu pisze iest za Własną Wiadomoscią Oyca Mego Szanuy Zdrowie twoie ktorę iest u mnie nayszacownieysze adieu Bogu cię polecam iezdem twoia Kochaiąca Zona y najniszsza Sług Teresa Xięzna Radziwiłłowa RW. Noszki twoie y Rączki Całuię.

Kredytorowie po kawałku Twoie Dobra Koronne biorą dla tego iak ia w Prawo wneidć o Moie Zapisy iesli mi uczynisz Plenipotencyę to musisz oddać wszystko Co pobrali Ołyki puł odebrali o Kołkach jusz Mysleli alem prosiła Xięcia Strażnika o Instancyę zeby czekali poki Responsu od ciebie nie odbierę Wybrał Sliwicki Komisarz piędziesiąt Tysięcy z dobr nie wim gdzie ich podzieię nie wiem sczym kufrow dwa z Podkamienia Gwałtem wzieli. Xiężne Hetmanowe Matke nasze ieszczem zostawiła w Warszawie niewim Co się stało po Moim odiezdzie bo przy mnie ieszcze u Niey nic nie Mogli wymoc Seym Extraordynaryiny ma być po Swiętach po ktorym Krol iedzie do Gdanska ia tam Siedziała kilka rzeczy o ktorych Moy Ociec wie Proponowali mi alem pocciwie iak mi kazało Serce y Sumienie staneła.

Wyrazić mi przychodzi rzetelnie i dowodnie, iź żona moja, potargawszy święte małżeńskie śluby, ślepą przywiązała się miłością do J. P. Bohusza, Podwojewodziego Wileńskiego, od którego wziąwszy list rekognicyi obranego króla, wyjechała do Polski, szczególnie dla wykierowania interesów jego a męża potępienia... Co piszę, nie czynię to sposobem oskarżenia, ale usprawiedliwienia mojej niewinności.

Doniósł mi jm. P. Ekonom, że żona moja czasem przyjeżdża do Białego Kamienia i każe obiad lub podwieczorek gotować, co że jest rzeczą bagatelną, przekażesz to W. M. P. Ekonomowi i Pisarzowi Prowentowemu ażeby w tern zawsze posłuszni byli, w dalsze non intrando in praejudicium interesów moich dyspozycje... 

Dziękuje za starania podjęte celem polepszenia jego losu. Osobi­stych starań nie zaniedbuje.

Unikając przed dworami sprzymierzonemu oczernienia sławy mojej iż ludzi dekretami okrytych i skonwinkowanych chowam przy sobie, przybyłym JPP Ciechanowieckim, Wołodkowieżowi, Reytanowi, Górskiemu, Judyckiemu dałem radę żeby precz ustąpili. Jakoż już więcej dwóch miesięcy jak z Preszowa wyjechali. Co zaś JP Bohusz z Sylwestrowiczem już więcej ćwierci roku jak ztąd wyrugowany... Z przyjaciół zaś nikogo nie mam przy sobie, prócz jednego J Pana lyzenhauza, Chorążego Wileńskiego, człeka godnego, statecznego i do bra­wur nie zgodnego. Kłopotom moim i umartwieniom nigdy nie znajduję końca, albowiem w przeszły wtorek niespodziewanie bez żadnej przestrogi i wiadomości mojej przybyła tu żona moja, którą jak tylko obaczyłem, w żadne nawet nie wdając się rozmowy, uniknąłem do klasztoru księży Franciszkanów i dziś dzień czwarty jak mieszkam z zakonnikami, żonie zaś mojej w mieście mieszkającej przez różne osoby dałem radę, żeby nazad do Polski odjechała.

Cyframi: Musi być wiadomo WXM Dobr że, sprzykrzywszy tak długą zwłokę czasu bez żadnej czynności, posyłałem do Wiednia i Drezna JP kapitana Ghottego, chcąc wiedzieć otwarciej niż z korespondencyi co za koniec nas czeka... Kazano mi być jednostajnym i nieporuszonym w sentymentach, i, choćby były przysłane jakoweś propozycye, nie godzić się. W przyszłym zaś miesiącu ma dwór Wiedeński przysłać dyspozycyę do wejścia w Polskę... Rzecz nieochybna, że ten król Warszawski nie utrzyma się na tronie, ale z domu Saskiego jednego poprowadzą, wszystkie tedy nasze szkody wynagrodzone być muszą... W edle wszelkiej aparencyi to się musi stać tej jesieni... Słychać tu że biskup Wileński ma tu do mnie zjechać dla pogodzenia się. Gdyby się to stało, ustąpiłbym prywatnej urazy dla publicznych interesów. Rozgłoszona także przez żonę moje wieść, iż arcybiskup Lwowski, zobligowany od dworu Warszawskiego, ma także zjechać tu dla kombinacyi ze mną. Lecz, gdyby to nastąpiło, nie mógłbym się godzić, gdy mam dworów inne rezolucye. 

W oczekiwaniu na spodziewaną zmianę położenia, prosi o pomoc pieniężną, ponieważ »urywa mu się pieniędzy« na mieszkanie w Preszowie. Z dworu Saskiego, do którego się udawał, doczekał się tylko rady względem zastawienia klejnotów u "Grafa Bolca".

Od trzech już niedzieli mieszka u Franciszkanów, doczekać się nie mogąc wyjazdu żony, która nie chce wracać do Polski. Skutkiem niewygody i alteracyi zapadł ciężko na zdrowiu; krew rzuciła mu się z piersi ustami; teraz wszelako ma się już lepiej.

Pocieja, Strażnika lit.; Wielhorskiego, Kuchmistrza w. l.; Potockiego, Krajczego kor.; Ossolińskiego, Starosty Sandomierskiego

Po aresztowaniu w nocy z d. 13 na 14 Października biskupów krakowskiego i kijowskiego, W-dy krakowskiego i syna jego i wywiezieniu ich tejże nocy, Repnin przysłał do obu marszałków deklarację przyczyn tego aresztu. Wszyscy prawie tak animusz stracili, iż, w tem powszechnem umartwieniu nie o zwadach między sobą ale o przyszłych od dyssydentów medytują persekucyach. Książę kanclerz na tych konferencyach i słowa nie przemówił. — Prawa nowe X Pry­mas układa, mają być trzy classes: kardynalne, status i eko­nomiczne. Miał już X-że połowę tego napisać; Suponuję zaś, że we wszystkiem musiał się referować do księcia Repnina. Każą wprawdzie podawać projekta, ale wielu jest bojących się, aby myśli swoich nie exponowali do niepodobania się X Prymasowi...  — Zdaje się też, że, mimo wszystkie słowne obietnice, chociaż ministeryalnie, ale zwyczajem wszystkich dwo­rów mówione, co już jest ułożone to się stać musi, choćbyśmy nasze pisali projekta, albo ich nie pisali, które tylko form ahtatem traktowania reprezentują. JWW Panom życzę być w podawaniu swoich memoryałów ostrożnymi. — Jeżeli król z Czartoryskimi jest nierozdzielny i to u tak ostrożnych ludzi prawie rzecz niedościgniona. Zdaje się, że król dla utrzymania siebie na tronie ich sakryfikował. Tak przyjaciele królewscy mówią.

Jednak dają się widzieć jeszcze oznaki królewskiej przy­chylności dla Familii: "teraz nie dawno królewszczyznę około 6 000 zł czyniącą, po Jeleńskim, podkomorzym Mozyrskim, Maśnickiemu, dworzaninowi X. kanclerza, król konferował", aby zaś całkiem swoich krewnych odstąpił wierzyć trudno: "przez prawo natury i przez zażyłość i przez potrzebę ich głębokiej i potrzebnej rady". Trzeba bądź co bądź robić co się da: "Jest w nas chęć szczera; Bogu samemu wiadomo jak pragniemy służyć ojczyźnie. Co będziemy mogli względem praw nowych według insynuacji WW Panów uczynić nie omieszkamy." Mówił nam p. Aloy, abyśmy sądzili Czartoryskich. Odpowiedzieliśmy, że trzeba nam delator a słusznego i proces informować, abyśmy, kiedy sądzić chcemy, mieli dowody jasne, choć wiemy, że wszystko złe z nich wypływa. Ale sąd słów nie sądzi. Na resztę co każą zrobimy. Ale pierwsze jest, aby mnie za moje krzywdy i szkody X kanclerz jako kurator odpowiedział, a do tego daleko...

Cieszę się zupełnie, iż księżna żona moja, w zupełnem zdrowiu przybyła do Białej, gdzie aby czekała na mój powrót, nietylko sam piszę w przyłączonym liście, ale też WMWM Pana obliguję, abyś równie perswadował i przez wszelkie obowiązki do tego nakłaniał, inaczej, gdyby słuchać nie chciała (czego się nie spodziewam), dałaby jawne dowody nieafektu ku mnie i że żyć ze mną nie chce, lecz jako nie wątpię, że podróż swoją do Białego Kamienia na czas inszy odłoży, a do mego powrotu w Białej zatrzyma się, tak WMWM Pan, uczyniwszy rozporządzenie w Białej, co do wygód księżny żony mojej należy, sam pospieszaj do mnie.

Generalność konfederacyi stanęła w Bielsku. Marszałkiem generalnym ogłoszony Krasiński a regimentarzem generalnym Podczaszy lit., Potocki.... W niebytność Krasińskiego, rządzić będzie Pac, marszałek gen. konfederacyi lit., który mi się z przyjaźnią swą jednostajnie oświadcza, i spodziewam się, że będziem mieć w konfederacyi większość przyjaciół... Biskup Kamieniecki, który jest głową całej roboty, chce na tron prowadzić Elektora Saskiego. O księciu Kurlandyi dotąd nic tu nie słychać... Pytam W. X. Mci co robie kiedy dwor Wiedeński z Berlińskim złączony poprowadzi do tronu królewicza Alberta na dobrych dla Polski kondycyach opisanych. Tym dwom siłom pewnie się nie oprzemy.

Krasiński, biskup, i Wessel, podskarbi, którzy się teraz z sobą kłócą, byli głowami konfederacyi, póki nie stanęła Generalność. Pac, marszałek, onej pewny przyjaciel, nie daje mi się teraz powodować, będąc osadzony liczbą większą przyjaciół swoich, jako uczy świeże doświadczenie: te pierwsze głowy nie chcieli pozwolić aby generalność przeniosła się do Węgier, lecz gdyby w Bielsku zostawała, gdzie dla zręczności dóbr swoich obrał podskarbi mieszkanie; lecz Pac z przyjaciółmi swymi przekreskował, i do dnia 5 Stycznia przyszłego roku cała generalność przeniesie się do Preszowa. Posłowie do dworów naznaczeni: Wielhorski, kuchmistrz w. l. do Francyi; do Wiednia Michałowski, stolnik krakowski; do Turek Rzewuski, chorąży litewski; do Berlina Skórzewski, generał, a do Drezna Roztworowski, starosta żytomierski.

Otrzymał wiadomość o sekwestrze nałożonym z rozkazu I-ej Rossyjskiej na wszystkie jego dobra litewskie i koronne: "Zostanie mi plac otworzony publicznego przed potencyami wszystkiemi zażalenia się. Dom nasz od najodleglejszej pamięci bierze zaszczyty, iż był zawsze ojczyźnie swojej wierny. Krew przodków moich, którzy mężnie nieśli życie a nieoszczędnie łożyli majątki swoje na obronę kraju, praw i wolności, przelana jest we mnie, więc i cnoty onych chcę być dziedzicem. Z przeniknienia wczesnego początkowych jeszcze zamachów, nim się przemieniły w istotne gwałty... poświęciłem całą własność i z nią nierozdzielnie honor i życie... Sama nawet przysięga przed konfederacyą generalną Radomską, za wiadomością i dokładaniem się księcia Repnina, natenczas posła rossyjskiego, nastąpiona, włożyła na mnie obowiązek abym całość religii prawowiernej i wolności narodowych z utratą nawet życia bronił..."

Wyznaczenie swoje do Porty w charakterze posła konfederacyi przyjął "z pobudek szczególnej gorliwości o publiczną szczęśliwość", ponieważ "widocznie zanosiło się na wielkie w Generalności scyssye". Za przyczyna konkurencyi do poselstwa między chorążym w. l. Rzewuskim, szwagrem Radziwiłła a kasztelanem Czerskim, (Sufczyńskim Michałem?), której to konkurencyi położył R. koniec, podejmując się tej funkcji.

Moie Serce Kochane.

List od Ciebie po terminie kontraktowym P. Szemiot odesłał mi y dlatego y od Brata nie mam rezolucyi na nic przecież z Sokołowskim o Zmigród P. Pruszynskiego na kierowałam ale iednak racz y Sam dać do P. Sokołowskiego Dyspozycyę to 20 000 Tysięcy o Środposciu będą byleś przysłał mi pozwolenie Assekuracyi tejże sumy na Posagu a Ja chętnie dla potrzeby twoiey Ją uczynie bo się na sam Żmigród dla Bojaźni Interregnum bardzo obawiaią dać toć Jusz na Posagu nie masz żadney Bojaźni a wczasie gdzie ci się będzie podobało to Ją ulokuiesz (Ja się o to nie turbuię) a brat moj musi oddać yle cudzemu prędzey co zaś jusz na wioski dla Oyca do skarbu twego (na które iest kwit od P. Tryczynskiego) wzięte toż sobie mogą y w Posagu prowizyi wytrącić Ja tyle dokładam co tylko kazesz Ja wniczym się nie sprzeciwiam a nitesz kiedy przyśle P. Garboski nie był u mnie y oniczym zemną nie mówił coś bardzo się uchylał (od Interesow) nie wim dla czego Ja choć rozkazu twego nie miałam rozumiem że się nie urazisz że z Raty pierwszey dla Ciebie posyłam to co iest w Pakieciku przez Bazylego list pierwy Tydniem przyszedł jak przez Pana (z polesia) Szemiota y do P. Trzcińskiego starosty wraz wysłałam ale jeszcze Responsu nie masz. Co mi dano na piśmie w sekrecie to odsyłam wolno sobie jak chcecie dochodzić Prawdy byle mnie nie wydać bo bym Ja nieszczęśliwa być mogła spalić suplikuię po przeczytaniu bo broń boże gdyby iak ta tak y Wasza G. strona widziała toć y mnie bieda /y nigdy jusz bym nic nie posłała a czyli doszło na znak prosze mi kawałek papirku gołego włożyć w list swój abym z Boiazni odeszła Ja się tylko ciesze Kochanku żeś mi zdrów z woli Boga najwyższego którego nie ustannie za Ciebie prosze a tym tesz bardziej y teraz, że zaś do zgonnie przywiązana iestem wim że o tym doskonale trzymasz y wolałabym dziś umierać jak cię w Nieszczęśliwości widzieć dla czego kuruy się jak możesz a My tu Gwałtem do Boga Miłosierdzia wołać nie przestaniem Nogi twoie serdecznie całuję Dziękując za Pamięć o mnie Sierocie a Bóg wzaiem o tobie nie zapomi Powtornie Głowe moię schylam do Nożek będąc do Grobowej Deszczki z jednostaynym Afektem y uszanowaniem JO Wxey Mci Dobrodzieia Sercem kochająca Żona y Podnoszka T X Radziwiłłowa RW 21 Januaryi R. 1771 strażnik (strażnikostwo – skrót) Pocieiowie oboie umarli w tym czasie z Jedynaka Syna Państwo Woiewodowie Kioscy tyle doczekali Pociechy gdy razy kilka przewoziwszy się bez Bug z Krystynopola do Suszna wyrobiwszy sobie z Pomocą Familiy Dworu w Warszawie w Nuncyaturze Indult w Sekrecie ożenił się z Panną Komoroską stt (starościanką- skrót) Nowosielską z Siostrą cioteczną żony stty (starosty- skrót) Rahodoskiego w Swięta Narodzenia Bożego tak że y Rodzice nie wiedzieli Сo nastąpi doniesę Gdyż Racyi Szukają do Rozwodu.

Moje Serce Kochane.

Przez Jadącego WJmc Pana Przybore pisze do Ciebie Kochanku z oznaymieniem tym na ktore Sumienny swiadek Sam tenże WJmc Pan Przybora że tak kategoryia Żmigrodu jako iest y Posagu mego że skutku nie wzieła Przytrzymany list u Pana Ziemioła Winien bo po Czasie doszedł mnie a dawniey o tym […]ysko y do Brata posłać było powtore że Pan Pruszynski 200000 tysięcy da ale/i do mnie In assystencyą WXcy Mci iestem trzeba mi kazać assekuracyę uczynić na Posagu Co zaś zrobił z Panem Radwanskim P Tryczyński to iest że jusz zakwitował dawno Oyca naszego na Sumie wziętey toć y na to listu do Brata trzeba gdyby po tym znowu nie było jakich wykrętów bo jak iest dosc y teraz Inaczej piszą a Jnaczej robią Pan Ryminski gdy nagle wyiechał wzioł Tysięcy złotem ode mnie ztąd od Aredarza cztery Gdyby to nie było do Jampolski Sumy przyłączoną oznajmię ci Kochanku wim że choć bez ordynansu twego to się nie urazisz y Ja tak po trochu rządzić się będe a co można będzie to się dosyłac będzie y zdrugi raty Cylkę (Tylko?) ztrawne się wypłacać będzie resztą, także y Pani Zawadzka się dopomina ale Ja iakoś Exkuzowałam ze w tym Roku nawet od Milionow nikt prowizyi nie pretędował dla Czasów krytycznych toć wczasie razem się Jey odda teraz lepiey y fundamentalniey Panu staroście Podać Plenipotencyą. toć tu się wystaramy a wrescie na Swoy Posag y Ja zaciągnę a do Brata JOWXc mość przekasz, z prowizyą należy mi 320000 toć na co ta łaska kiedy jedna odebrała toć y drugi zawsze oddać trzeba Nogi całuję twoję oddając cię Opiece Matki Naiswiętszey y proszę o zdrowie twoie Bogu nigdy nie przestane z wyznaniem Dozgonnego Przywiązania y uszanowania JO W Xey Mci Dobrodzieia Secem kochaiąca Żona y Podnoszka T. Xiężna Radziwiłłowa 30 stycznia R.1771 w Białym Kamieniu 

Xiądz nasz kochany Theolog choć był chory starania dokładał ale darmo kiedy Pokazali y list przytrzymali ale tusz docierać z Bratem będziemy Husak/Huzak siedzi w Żółkwi lepi było aby ieszcze się chronił bo kto wie, żeby się nie odnowiło a tak źle bez tego kto będzie bo nie ma się drugiemi y kim popchnąć same Durnie.

Monsieur. Mam Nadzieję że WKMc Pan przez wysokie Sentymenta łączące się z Cnotą Myśli moich szczerych dostateczne JO Xięciu Mężowi memu uczynisz przełożenia W JMc Xiądz Dziekan pełny Trwogi przypadku jakiego w drodze ządał ode mnie tey Czynności którą WKMc Pan w liście Męża Mego wyczytasz y od niego lepiey będziesz informowany z Niesmiałoscią to uczyniłam ale zawsze w Mysli Uczynienia przysługi JO Mężowi Memu to zaś powtarzam com w liscie do Męża Mego wyraziła że z Władzey Jego ani myślę wyzuwać się nigdy nie chcę ale Gdy Pozwoli toć cokolwiek mam Chudopacholstwa Mego wszystko bez zadney nagrody y dalszych zysków na Potrzeby Męża Mego Gotowam oddać Gdy to oświadczam Suplikuję tosz przez listu Mężowi Memu oswiadczyć ze y ten Interes Gdy JO Xiąże Wolę swoią do Mnie na każe łatwo można Xięzy będzie uspokoić to Gdy wyrazam Polecam mię WKMc Pana Przyjaźni z Wyznaniem zupełnego Poważania WKMc Panu y Bratu Szczerze Życzliwa y Nayniższa sługa T. X Radziwiłłowa D 19 Februar z Targowicz R.1771.

Donoszę ze Brat moy zasadza się na Dobroci Xięcia ale ta Dobroć nie potrzebna gdy iedney własnosc oddali toc y drugie trzeba.

4 Aprylis R1771 w Czartorysku 

Moie Serce Kochane. Żalę się Kochanku na to że o mnie nie wiesz Gdzie się teraz znayduię ale to nieogodziwie się stało z Ważysz sam Ja tu do Dziś dnia siedzie od Daty z Targowicz którą listy znowu nazad pierwsze odsyłam bo mi Ich wrócił X Piaskowski y Trzcinski iak Wyczytasz Ich zwazysz Harakter y Moią (Moię?) przysługę ale co Ichmosć niech wybaczą ze niegodziwie zrobili utaiwszy listy Żony do Męza y roboty swoiey. niedokrywszy niby pokazuiąc że to oni Sume z Azardem bez Dokumentu powieźli y na Opisy na Wioskach Pana Fryczyńskiego wyciąnęli czysz to się Godzi / na Sumie Zmigrodu Jusz była Gotowosć ale nie wim co tu międzey twoimi ludzmi za Robota Jusz tesz odwazam się okryslić wdali (udale??) ze Dziedzictwem Panu Olizarowi przedajesz Rafałowkę czysz to się Godzi a On tego Chwycił się właśnie jak piany Płotu y Głosi to umyslnie aby nikt Sumy nie dał żeby cie do tego w potrzebie pociągnoł na Reszcie zkomponował ze Cesarz po Iżby odbiera Częsć kraiu ato dla odstręczenia | z Pań prosze komu mozesz rozumieć y napisz Wyraźnie ze o tym nie myslisz przedaniu bo Inaczej Sumy nie dostanie u Nikogo y Szemiotek tesz same ma teraz utrapienie a za Olizara chlubę || Ja tu z lityńskim plenipotentem tylko od tey Dziedzictwa pogłoski bronie jak mogę Jać w prawdzie Całego Dożywocia jeśli chcesz ustąpie a tym Czasem nim to nastąpi Słudzy o tym mówić nie powinni albosz to Radziwił Jusz resztą Goni albo Dobr nie ma zeby Szlachcica używał i przedawał iest Jeszcze w poscie Jmc Pan lityński ma za to od Olizara Uszczerbek Honoru ale ci przyznam Jak poznałam tylko tesz tu w tym czasie na Niego można się spuścić I dla tego Parcherowicza Excessa ktore tu się pokazały życze na komis Pana lityńskiego lub z tych trzech ktorych uprosiłam zesłać Suplik ci nie posyłam bo Ich Wiele ale do Komissu zapieczętowałam y Sokołoskiemu oddałam Dziad ma teraz kawałek utrapienia posyłam ci Kochanku cało y moię biedę ktorę z Ikwizycyi wyrozumiesz ale to Bardzo zle ze Chłop rownie Jak Pan Expensuie y co Chce to Czyni, list Przez P. Ryminskiego odebrałam y dla tego tu do Dzis Dnia bawie bo Pruszynskiego nie było y Chciał Dać y zapewne dal… trzeba tego Olizara pretensyę utworzyć y czy tak chcesz kochanku czy nie bo ktosz W Jego zechce być possesyi y tego Zmigrodu bayki trzeba do Sokołoskiego napisać zeby Olizarowi oswiadczył ze to nie prawda bo to Fortel przeszkody Pieniędzy aby nikt nie dał, Nietylko Ja ci o tym donoszę ale y Pan Szemiot ci Doniesie ktory tu Koni szuka y Ja ledwo u Pana Jukoskiego (Jakoskiego? Żukoskiego?) #200 wyprosiłam taki tu w Arędzie nie porządek na drugi listek nic nie odpisuię bo Pan Ryminski wkrótce Musi być do Ciebie wyprawiony oznajmić wiele rzeczy, to zas na mieniam ze Matka nasza iesli iak słychac nie Żyie trzeba pomyśleć bo tu jusz o Opiece Gruchają lepiey by aby Monarcha ktory miał opieke jak to KJM a tu Jak słychac zle y roznie ale Bazarowi trudno powierzać Ile żeś pozwolił listy P Fryczynskiemu iesli ciebie nie będzie rozpieczętować tak tu Fryczynski powiedział prosze y Obliguje na Miłosć y Affekt moy Moich Listow nie pozwalac rozpieczętowywać Ile słudze y powierzać oprocz Panu Sekretarzowi bo w niczym nie przestrzege y Nie doniose nigdy iak będą Pieniądze moie ze I Ja u rogatek na Moment będe dla Widzenia Ciebie ieszcze Choc raz poki nie umre | bom słaba tu zas tak się z Nudziłam bo w kilku Koszulach y Jednej Sukni się wybrałam a dla Pana Pruszynskiego tu siedziałam teraz Kochany Wżyciu Serce Moie Całuję cię Serdecznie od Stóp asz do Głowy Affektowi się twemu oddaię będąc do zgonu Życia z Przywiązaniem y Uszanowaniem JO WXcy Mci Męża y Dobrodzieia z Serca kochająca Żona y Podnoszka T X Radziwiłłowa ……

Zmiłuy się day rezolucyę, co robić z Parcherowiczem bo się boję aby nie umknoł pilnować Go kazałam strzelcam y boię się o papiry ieszcze czekać tu będe na twoy Respons a wraz oddale się ztąd do swojej Celi Biało kamieniecki bo tu trzeba Oszaleć z Historyiami bardzo złego porządku a mnie to na Co Ryminski opowie Co Ja tu miałam za kłopot Gdybyś mi Kochanku Miliony dał a kazał tu Siedzieć to bym się odrzekła w takim nie porządku y różnych nie rzetelnosciach za które y wstydziłam się nie raz.

Moje Serce Najukochańsze. Jak się z Odezwy moie Serce twoiey ucieszyłam tak nie przestanę się z wyrażenia twego smucić dla czego Roskryć podanie od mnie proszę cię na Moię przywiązanie abyś przyjoł ze mi zgube albo strate Życia wyrazasz znać się Jeszcze nad Myślą komicznie stanowi twemu przyzwoitą nie zastanowiłes y nie dość ze ztraty Fortuny z Nadweręzenia Myślą zdrowia około dobra Publicznego y utrzymania Wiary Swiętey dałeś y daiesz Dowody, czysz upatruiesz większę sławe z azardu Życia albosz Smierci Wielkiey, w Oyczyznie Xięcia moze uczynić sławe, ktory tyle łoząc na dobro Oyczyste Expensów umarł nie pozostawiwszy w tym Stopniu przynaymniey Jak za Antecestorow swoich Oyczyzny a Ni tym bardziey w takim Jakiego teraz Narodowe uszczęsliwienie wyciąga, nie będzie śmierć w kronice sławą lecz tylko staranne a niszczone utrzymanie Wiary y Praw tych ktore od Pierwiastkowych w Narodzie naszym królów zostawione, toć to ci co około tego Dobra pracowali ci będą w kronice a z Życiem Całe Dobro nam utrzymali, zwaz że kochanku dopiero y zastanow się na tym nie przychylaiąc Woli swoiey do zdradnych rad które na twoią zgubę, ci co okupić Własnoscią swoją Dobra Całego nie mogą ci niech krwią swoią opłacaią ty zas lepi żyi a w uszczęsliwieniu utrzymawszy kraiu doczekay z Familiy Swoiey rowney Jak z Siebie podpory za moię nie polityke y oddalanie się od Moskalow bardzo pokutuię codzien mi zabieraią konie wozy zgoła nie wim czy nie uciekać gdzieś tylko ze się kawaleryi boię ale Jusz wytrzymać Ałasów trudno. Referendarz poseł Wiedeński Ogiński powrocił JMc Pan Nazwiskiem Rawicki poseł od dworu Wiedeńskiego do Warsz (Warszawy - skrót) spodziewany w tych czasach Moskwy Nowy od ktory zapewne przyszło do Połonnego Tysięcy 10000 od Turek Feldmarszałek takze y Dołgoruki co Jasy odebrał y Ge (skrót? Generał) Weysman na Was pod Krakow Idzie zapewne na dwudziestego Maia z Litwy pisze P. Romanowski Moskwa ustąpiła dawno ale teraz nie wypowiedziane y nie wystarczone naznaczyła prowianta, WJMc Pan Domański star y Graboski JMc twoy zaiechali za Tabakierki Rączki y Noszki Całuię za pamięć o mnie y za Instrument do kalkulacyi tutejszej. Ja się Gorąco z Ciebie Modlę wierz mi bo moy obowiązek tak kaze ale y moie Modlitwy nie pomogą kiedy się dasz zdradzić y oszukać wiem że nasz Pan Sekretarz rownie ze mną offiar twoich w Bataliy nie aprobuię więc tego nie czyn y Niemyśl o rzeczach sławy nie czyniących.

Listy co Kulesza z Gubił dostały się do Xięcia Podkomorzego bo pisze że sztafeta znaleziona Jusz Poczta pisała czytał Pan Sokołowski Musiał oznajmić, śmieszna rzecz ze nie cudze z Gineli ale tylko twoie bo mi Pana Sekretarza list z Tureckimi Listami oddano dobrze tak nie trzeba się wszystkim powierzać dwoch trzech wybrać do takich rzeczy poprzysięzonych naylepiey my tych listów nieczytali ale wiemy Cały Interes z Goła że przez trzecię osobę Ja się dowiedziała tak Jak Boga kocham szczerze pisze mi dla udania bo mi nic nie winien ale z Sumienia na mnie obowiązkiem włozonego ten Człowiek nie Jest zdrajco ale trochę ma ledkomyslnosci wiem ze to ty kochanku w nim lepi znasz który Jusz do Pana Romanowskiego poiechał od dwóch Niedziel, Do Nóg upadam Serdeczni cię kochanku zciskam y Całuję dozgonnie moię zapisuiąc przywiązanie y Respekt powiny JOWXey Mci Męza y Dobrodzieia z Serca kochaiąca Żona y Podnoszka T. Xiężna Radziwiłłowa …. 22 Aprylla R1772 z Białego Kamienia.

Instancyę moię za Gostromskim wnoszę do Ciebie moie Serce Jeśli ci się zdaię przychylisz Łaski twoiey Supliki Jego w Liście WJMc Pana Sekretarza. Na koniec pisania Mego listu odbieram straszną z kary Boski wiadomosć ktęrą niech Jusz Pan Sekretarz doniesienie uczyni bo Ja z Alteracyi nie mogę ale to wszystko z prawdy moiey który Godziło by się posłuchać ktory teraz Expilkuię y wysyłam na Indagnacyę tak to od Antenatów swoich sług rugować starych nie trzeba bo Bog nie Błogosławi.

Moje Serce nayukochansze. Przez oddanie Listu pisze do Ciebie kochanku y mocno się na różne wiadomosci Turbuię o Ciebie co iest Godne Doniesienia oddawca listu opowie y da przestrogi co zas nie więcey iak tyle wyrażam że Machina rzeczy nalezących do uszczęsliwienia Oyczyzny y ocalenia Wiary Jak powinna była być nad uwagą utrzymania twego Honoru rozpoczęta tak tesz naostatek choćby y zle przynaymniey z podobnym ze zastanowieniem się powinnaby być skonczoną Gdy Jusz szczęscia lub nieszczęscia naszego skutku nadchodzi pora należy mi z Sumienia radzić abyś w ostrożnosci kroki wszystkie czynił pamiętaiąc na poprzedzone a szkodzące Honorowi twemu zdrady nie oglądaiąc się na tych ktorzy z Blasku tylko iakiś czynnosci Dobra chcą z Sławy sobie uczynić na czas pozytek niedbaiąc o zupełne iak być powinno narodu uszczęśliwienie tać to tylko przyobleczona w pocciwosć ludzi Postać trzeba aby nam w czasie się odkryła zostawiwszy czas tak do uczynienia nadgrody Jako tesz y kary a poprawy wszystkiego w pospolitosci 

Pan Rotmistrz Kulesza zle porobił wszystko lecz tesz pokutuje daleko lepi …zięby w niewoli łaska Boga żem twoich officerów przeprawiła bo za nimi była także pogoń dawszy na 5 y zanderofficyerami #25 za Kuleszą do Pani Moraski pisałam Pan Czeszeyko konsyliarz z roznym nazwiskiem Jest u mnie Xiąże Dołhoruki mi go odesłał iesli mi się uda to tego Dobrod. (Dobrodzieja - skrót) odeslę do najbliższey konst. komendy oddawca Listu opowie Jego Historye a dokumenta sprawek pierwey ci moje Serce odesłałam tego Czeszeyki który się do Warszawy skarżyć na mnie wybiera ale tancuszki tę uspokoję. Ja tu Boga prosić nie przestane aby ci zdrowia uzyczał y Błogosławił wszędy y zawsze a Protekcyi y Affektowi mię twemu poleciwszy Wyznaię Głęboki Respekt y przywiązanie JO W Xey Mci Męza y Dobrodzieia Sercem kochająca Żona y Podnoszka T. X Radziwiłłowa UW.

# 162 odsyłam to iest twoich 250 kancelaryi od konsensu 12 Naylepi opowi WJmc Pan J. J. (Ja Ja?) o wszystkim.

21 July 1772 z Młynowa

Monsieur. Odebrałam od WMPana przez Zydow Ołyckich 360 Zł wyiezdzaiąc z Białego Kamienia 300 Zł Summa 660. Dla rozporządzenia tych pieniędzy zkąd WM Panu maią bydz wrocone do ustnego odkładam rozmówienia się z WM Panem. Ten zas List iak pierwszy będziesz mieć WM Pan dla lepszego dokumentu. Adieu. T. Xiężna Radziwiłłowa. Oddaję arendarzom Xa Ołyck. pro documenta d 22 July 1772 …

LK Sokołowski. Gostomskiemu Piwnicznemu na Wino do Dubna raz Czerwonych Zł.Dwanaście drugi raz Złott. Dwieście trzeci raz dali arendarze dziś Czerwonych Złott. Dwadzieścia do rąk moich na Interes w Czasie w Kwicie Generalnym będący wyrażony Na co Daię dokument d. 27 July 1772 w Cumaniu LK Sokołowski.

"Co do dobr spodziewam się, że potencja chrześcijańska nie zechce postępować drogą starodawnych barbarzyńców, paląc ogniem i mie­czem. Jeżeli co do wziątku, tego się nie boję, bo tak dobrze wybrali, iżby chcieli co więcej wziąć nie mogliby, bo niema już co. Co do osoby mojej, upewniam źe jest najszczęśliwszą, bom to dostał czego uczciwy człowiek żądać i starać się powi­nien. Jeśli do życia jestem młody, sposób mieć mogę, będąc skoligacony z tyłu krwią monarchów, którzy, żeby darmo świadczyć żałowali, zapewne służby w wojskach nie odmówiliby. — Więc co mam odpisać? weź WXMość na deliberacyę do kilku dni. — Odpowiedziałem, że w mej odwadze i wierności dla ojczyzny deliberacyi nie potrzebuję; tę rezolucyę co dałem nie odmienię i ten będę za kilka dni co i teraz. Upewniam, że te rzeczy które były doczesne już zabrane, ludzi wielka liczba z powietrza wymarła, sławę którą zasługuję ani Cesarzowie ani Mocarstwa nie odbiorą. — Więc o przedsięwzięciu W. X. M-ci mam uwiadomić. — Reposui: Quid dixi, diod. I na tem się nasza konferencja skończyła. Więc proszę, przyjacielu, napisz to do Wielhorskiego, tylko nie tak jak wiesz ode mnie. Księżnie Pani komunikuj, której nogi całuję". 

Odnosi się to niewątpliwie do zony, z którą, nierównie wcześniej jeszcze zgoda nastąpiła po burzliwych przejściach z roku 1763. Przemożne stanowisko chwilowo zajęte przez Radziwiłła w 1767 skłoniło panią wojewodzinę do pokory i starania się o po­wrót do łaski. Znajdujemy z tegoż roku bliższą datą nieoznaczony list (15) z błagalnemi wyrazami w tym sensie: Znając miłosierdzie księcia dla sług i dalszych nawet osób, nie traci księżna nadziei, iż pozwoli jej jeszcze książę nazywać się jego żoną, zwłaszcza w chwili w której cała Polska garnie się pod jego opiekę: "Kto tylko do Radomia jedzie, bywają u mnie. Ja, równająca się sierocie, przyznaję, że czasem i chować się muszę, bo prawdziwie źe w jednej parze sukien starzyzny jestem, a więcej gałganów moich trudno i opisać. Ojca choć proszę, odpowiada, źe "póki JOX-źę nie rozkaże, nic nie dam". Cóż ja biedna sierota mam czynić? Skłaniam głowę moję u stóp JOWXM Dobr. Chciej tę łaskę, o którą proszę, z najpierwszą zrównać cnotą miłosierdzia i odpisz co ja mam czynić finalnie, bo prawdziwie narażenie moje, które mnie trzyma w niełasce JOWXM Dobr., przyprowadzi mnie najpewniej w moich troskach do bardzo prędkiej z JOWXM Dobr. separacyi, gdy śmiertelna oczy moje pokryje zasłona, i już na ten czas nic potrzebować nie będę".

Odpowiedź musiała być przychylną bo oto pod datą 5 Marca tegoż roku (16) za­kończenie, z Nieświeża już pisanego ręką księżnej a najźywszemi czułościami wypełnionego listu: "Adieu, kochanku, ściskam Cię serdecznie i całuję, oraz nóżki i rączki, a proszę do nas powracać, bo prawdziwie mi tęskno. Przyjdzie oszaleć. Nieśwież cały jak inny przez Ciebie. Adieu, sto razy adieu, adieu, jestem do zawarcia oczu z głębokim respe­ktem." i t. d.

Niespodziana ta naprawa stosunków nie okazuje się wprawdzie długotrwała (obacz list z 25 Czerwca 1773 do Fryczyńskiego); przeciąga się wszelako a ż po rok 1772, jak świadczy następujący urywek listu księżny z 19 Marca t. r., z Białego Kamienia:

(32) "P. Olizar do sadu kilku konfederatów chciał oddać i do nas, do Czartoryska, pod straż odsyłał. Dano mi znać: Zakazałam broń Boże tego czynić. Manifesta przeciw nam porobił, że protegujemy konfederatów... Ja całe ostatki leżałam, bo gwałtem Mo­skale chcieli abym ich wesel była świadkiem... Całuję nogi Twoje, kochanku…"

Najdotkliwsze czucie wszystkich ucisków, któremi natężona moc nieprzyjaciół prześladować i serce moje ranić usiłuje, przewyższa radość jaką napełniony jestem z odebranej pewności o powrocie JOWXM do ojczyzny naszej tak okropnemi losami obarczonej, rozczłonkowanej i już do mogiły przymkniętej, jeżeli ją dzielna zawsze Opatrzność Boska nad tern królestwem nie wydźwignie z przygotowanego upadku. Spieszę z najżywszemi wyrażeniami powinszowania mojego JOWX M-ci, a bardziej uwielbienia i sławienia tak przykładnej cnoty jego, która, na wzór najodleglejszej potomności zostawiona, do późnych wieków sławną zaniesie pam iątkę... Uchylam obszerniejsze tak dotkliwych klęsk przełożenie, w szczególności tylko mam honor upewnić JOWX Mość o nietarganej przyjaźni i nieodstępności sentymentów moich ojczyźnie zawsze wiernych, najmniejszą zmazą nieskalanych, które do ostatniego momentu życia trwałe i niewzruszone zostaną i że przyjemniejszy mi będzie stan najnędzniejszy życia w zagranicznem tułaniu się, niżelibym miał kiedy uczynionej z siebie Bogu i ojczyźnie ofiary odstąpić. 

(W tym samym sensie pod taż datą do wojewody krak., z dodatkiem wyrażonej ufności iż w ostatecznym razie nie pozwoli mu wojewoda z głodu umrzeć, pamiętając na to, iż dotąd nie odebrał posagu żony, ani się o jego odebranie upominał). 

Moie Serce Najukochańsze.

Pisałam razy trzy od odebrania Listu twego ostatniego dotąd nie wim czyli doszły gdysz nawet y od Pana Fryczyńskiego responsu nie odebrałam y do tąd tu siedzie nie wiedząc czy się mam ruszyć iak ty kochanku sam będziesz Decydował obiecałam bytność w kordonie ale to dla Polityki y Uniwersału aby stanąć. Jakom rezolucyę odebrała komunikuję kopia oryginalną zaś od Perycina mam u siebie, pisałam o rade co robić z kredytorami Białego Kamienia stało się ze Dwie kondemnaty y zapewne Kawecka odbierze bo ia się teraz nie opre szukałam rady y Oyca co mi odpisał oryginalny List posyłam ci kochanku zgoła zes o mnie zapomniał ze wszystkim, powitać w Podhorcach chcę Oyca ktory ieszcze Bawi w Warszawie wraz z Oycem wyszlemy z doniesieniem ci kochanku co się stanie. Seymik w łucku nie stanoł urzędnicy byli u mnie bom właśnie wtenczas była u moi ciotki ktorzy mi kazali ci doniesć ze takisz będzie y Seym w Warszawie Ile że na Woynę się zanosi Gdy Turcy mocno się znowu bią Moskwa na Głowe Poszła z Brodow Nowosiołki od Czartoryska odpadli puscił Pan Sokołowski Panom Czerniawskim y reszte Kozlenicz Dominikanom iedna Bilska Wola została Maniewicze za nic bo bydło wypadło nie ma czym robić Poddanstwa, ia widząc ze Jusz Miasto iedno więc maiąc cztery Tysiące wykupiłam na Skarb Czaplin y Ostrow wszak to nie moię będzie ale twoię mnie nie trzeba wracać Summy choć Moia od Ciotki Darowana bo y Ja nie cudza ale twoia y Zastawiać Przedawać Dobr nie mogę według prawa ale Skarb zeby znalesć okupiłabym dla twego Skarbu y więcy więc kochanku weyrzyi choć w tym Roku na Boga a niesłuchaj remonstracyi dla mnie przeciwny zwasz sam kto Bliszszy za Pieniądze iesli nie zona, ktorey konsens starszy bo w R. 1764 przed Ołtarzem Bogu zaprzysięzony cosz za profit ze od lat kilku nastu Czaplin zostawion w Rękach cudzych w Puł darmo chodził lepisz ze to u nas będzie a Ja zas twoią będąc podobno cudzą zostane Gdy mię wypędzą Jak Jusz myslo a bron Boze iak nie prętko powrocisz tak odbiorą iak wszystkie dobra w litwie y pod Warszawo odebrali w Ołyce w Baron odonelli Robi opisać trudno oprocz 11 wsi Cumanszczyzny odebrał Borbin y Korniszcze a ktosz się oprze Potentatom.

Pisze do mnie Pan Romanowski że Hute Moskwa wszecko skasowała z płaczem opisuie bide y Mizeryę Robotników nawet zwierzciadlanych odprawiła co tylko mogą wymysleć to wyrabiaią. Ja tu Pogrzeby odprawiłam dwa y Wesela dwa Pan Woronicz umarł y Margrabina Jochanowa Pan Gorski się ozenił y Pan Kulesza Porucznik z Piaskowską co była u Siostry naszey. Całuię Stopy twoie Serdecznie Protekcyi y Affektowi się oddaię Jako do zgonu Życia Przywiązana z Głębokim Respektem JOWXcy Mci Męża y Dobrodzieia Sercem kochaiąca Żona y Podnoszka T. Xiężna Radziwilłowa 23 marca R 1773 w Czartorysku.

List i punkta żony mojej... dają widocznie poznawać jej zamysł jak daleko zamierzony. Z tej przyczyny nie tykaj się WM Pan summy posagowej, choćby ją oddawał p. Hetman... Hetman nie wspomniał nic o prowizyi już za ośm lat należącej, sam tylko kapitał na kawałki rozdziela i takby nikczemnie ta summa zkpiała, dobra zaś moje macierzyste byłyby pewnie zagarnione pod tytułem bezpieczeństwa zapłaconego posagu.

Monsieur. Wszystkie okoliczności nie z Zadney złosci ani tesz Jakowey pretensyi wyraziłam Mężowi Memu raczysz WKMc Pan wszystko przeczytawszy sprawiedliwą ze mnie uczynić JOXę Mżowi memu explikacyę co Sumienie mi kazało doniesłam y o konferensach toć do Woli JO Xięcia nalezy ale tesz y o Sobie pamiętać trzeba yle w tym czasie, Pan Machlinski Sub Secret pokazał mi Intrate Całą Tylczy y Niczyhawki y podyimuie się dać wraz na Nię Sume Jaka należyć będzie umowie tedy prosby moię do WKMc Pana abyś Jako on Łaskę Jego zasczycić się raczył na moię Ręce konsens przysłac a Gdyby zas mnie to tu komu nie naraziło to z okienkiem suplikuię o konsens Tylcza za Czynsz y Niczyhawka Tysiąc pięć set z  procentem Intraty a tu w szesciu Tysiącach trzymaią y Wiele takich iest wiosek to się Niegodzi y ieszcze dozywocia pretęduią a to na Co lepiey zawsze Sumienną czynić/czynię przysługę na Szesc Tysięcy Dożywocie jak widać nie potrzebne, Co się Tycze ...esza trzeba Ludzi wybrać bez Parcyalnosci Jak pisałam tak y powtarzam P. Lityńskiego y Machlińskiego тie mam w tym яadnych racyi bom Ich dopiero tu poznała a potym ztąd zaden dla mnie nie rosnie profit ale tylko zprawiedliwosć dopiero podobno ode mnie odkryta Jac pewnie mieć będe więcey nieprzyiacioł ale o to Niedbam Nic nie pragne y nigdy niechce żadney dla Siebie Powiększenia w czynnościach Męza Mego dla mnie łaski nad Jeden Affekt.

Co się zas tyczo narażenia JO Xięciu Mężowi Memu Jmc Pana Sokolskiego co uwazam mysle to szczerze y WKMc Panu powierzam ze konkluzya na Napomnieniu iesli się co pokaze powinna by być dopełniona a to z tych przyczyn:

1 ze w tym czasie czy złe czy Dobre były w Interesach JO Xięa czynnosci przeciesz Dziad ma kredyt we wszystkim u Obywatelów Jusz go znaią y Dobrze wiadomy iak ma Czasem z kim y rzecz udać a dopełnić Co ma Rozkazuią dla Drugiego nie było by upewniam iak widzę tu nie dopełnionego.

2 ieszcze iest większa Okolicznosć Gdyby Go oddalono cosz z nim Robić nic nie ma jak Dusze Zone y Dzieci a Gdyby go oddalić wczasie ukryty by się rzeczy takie ktore moze z Okolicznosci pozwolę mu otwarcia rzeczy tych ktorych on nie mowi bo nie czas y Ja cosz kolwiek wim że y Nie moze teraz mowić bo y Ja Puł Gębkiem wyrazam y krotko kresle ale znam ze się to Dawno w uwadze WKMc Pana miesciło y o to prosze oprocz Męza Mego listu Nie komunikować a wszystko com wyraziła do Męża mego trzeba Rezolucyi osobliwie Co się Tycze Sum JMc Pana Pruszynskiego y o posagu trzeba Xięcia moim na mei mi koniec koncem Brat moy niech odda Całą Sumę z prowizyą bo na co ta odwłoka Ile prawo Mężowi wyraznie uzywania Sum Zoninych nakazuie a Mąsz moy Ceremoniami z Bratem moim postępuie a Ja z tego nie Jestem kontenta bo Gdyby nie z Xięcia łaski nic bym nie miała.

To wszystko Pamięci Poleciwszy y mię łasce WKM Pana mam Honor wyznać wysokie poważanie WKMc Pana y Brata Szczerze Życzliwa y nayniszsza Sługa T. Xiężna Radziwiłłowa WK.

Jedyny list księżnej Karolowej do męża, jaki dostał się do rak naszych z tej epoki, nie zdradza bynajmniej tak wytężonych stosunków. Bliższa data, prócz umieszczonego w nagłówku 1775, nieoznaczony, zawiera powinszowanie Imienin rymem wyrażone, jak następuje: 

Zyj lat sto w zdrowiu czerstwem i w tej sławie, 

Najpierwszy z książąt Radziwiłłów zastawie (sic),

Krew wylać, duszę w ytchnąć chciał ochotnie,

Broniąc ojczyzny i wiary istotnie, 

Resztę życzenia trudno jest określić 

Lecz co tylko by mógł rozum wymyślić,

Najświętszych ludzi w najlepszym sposobie,

Tego Ci życzę równie jak i sobie.

Nie moge wstrzymać się dłuzej od zaniesienia skargi na zonę  svoje: "Oto Xna jejmosc wyzuwszy sie, iz tak rzeke, ze wszelkich wzgdedem mnie sentymentów, nietylko despotyczne w dobrach jej dożywociem poddanych, właśnie jak gdyby mnie uz pogrzebiono, rozpoczyna rządy, wszystkie moje gwałcąc odrzucając rozporządzenia, ale też tak daleko zemstę swoje, (inaczej bowiem dzikiego spo­sobu jej zachowania się nazwać nie umiem), zapędza, że ani nawet sąsiedzi i zastawnicy w spokojnem dziedzin dzierże­niu ostać się nie mogą. Wzdrygam się nadto dotknąć piórem szczególniejszych okoliczności, na samo których wspomnienie natura i ludzkość w stręt czują..." Zdaje na Fryczyńskiego wyluszczenie szczegółów.

Poleca zapozwanie Rzewuskiego, teścia swojego o zapłacenie posagu żoninego w kwocie 200 000 złp.

W załączeniu dwa Manifesty: 

1) z 18 Lutego, przeciwko tranzakcyom "przez Xcia Mikołaja zaszłym." Powołuje się w nim R. na manifest ks. Mikołaja z 30 grudnia 1775 zrzekający się opieki nad ks. Hieronimem, ("po dokonaniu wielorakich szkodliwych tranzakcyj") i na uzyskane dawniej od tegoż rewersalne podpisy; 

2) z 2 marca przeciwko ks, Karolowej Radziwiłłowej, z powodu manifestu Anieli z Cieszejków Preysowej, w Białym Kamieniu zamieszkałej, o zgładzenie ze świata w 1772 Ignacego Cieszeyki, w którym to manifeście księżnę Karolowa obwiniającym maż tej ostatni pociągniętym zostaje niesłusznie do odpowiedzialności, bez względu na to, iż pod ten czas zdała od kraju przebywał.

Mnie wielce Mościpanie i Bracie! Doszły mię w tym czasie trzy listy WM Pana, 17, 20 et 27 Aprilis datowane. Łączę na nie razem odpowiedzi i rezolucje moje. Postępki WM Pana, pod bytność w Ołyce i Łucku, że się zgadzają z prze­pisami memi jemu danemi, zupełne mi przyniosły ukontentowanie. Pokoje w zamku Żółkiewskim, żeby zupełnie były umeblowane i przygotowane na przy­bycie nasze, ponawiam dyspozycję, gdyż nieochybnie na końcu tego miesiąca wyruszymy się z tych kra­jów: przeto o uwolnienie zamku od kwatery gene­ralskiej nie przestawaj nalegać, ile po odebraniu upew­nienia a Gubernio. Kopię listu JM Pani Popielowej, a oryginalny list JM Pana starosty Łojowskiego, odebrałem. Za oblatowanie posłanej WM Panu plenipotencyi do rozgraniczenia Rafałówki, gdy teraz księżna żona moja, jak w ostatnim liście donosisz, zupełnie wybrawszy się, z Polesia wyjechała — możesz WM Pan zatrzymać aż do zbliżenia się mego; staraj się tylko najdokładniej wywiadywać się o obrotach żony mojej, jakie dalej czynić będzie, gdy się już zbliżyła za kordon i o nich mi najczęściej donosić. Jeżeli WM Pan znajdziesz drogę przez jakową osobę zaufaną i pewną dowiedzieć się, czy byłaby skłonna, za po­stąpieniem jakiej sumy, do rozwodu — nie opuść ta­kiego wybadania się, a przed osobami jej przychylnemi opowiadaj, iż więcej żyć nie będę, pójdę do separacyi i w klasztorze jakim osadziwszy, alimenta dawać będę. Roztropności to WM Pana zalecam. Gdy WM Pan o trudnych postępkach z WM Pa­nem starostą Sasieckim donosisz, posyłam więc listy moje volanti sigillo tak do WJ Pana starosty, jako też do JW Księdza Arcybiskupa lwowskiego. Prze­czytasz je WM Pan i do wyrażenia w nich zawar­tego stosować się będziesz, starając się jak najdo­kładniej o oswobodzenie Żmigrodu i powrócenie do posesyi mojej. Najpilniej zalecam. 

Na list przez Jana kucharza, dnia 7 praesentis odpowiadając, aprobuję odpowiedź WM Pana, któ­rąś dał grafom Deymowi i Brunświkowi za księżną żoną moją domawiającym się; wszakże jak bez za­wodu sumienia zaręczyć możesz, iż ona z dóbr Czarto­ryskich, które w aktualnej trzym a posesyi, dosta­teczną i co do wygód i co do życia ma, albo przy­najmniej miałaby, gdyby się rządniej zachowała — sufficyencyą; tak, ażebyś, jeśliby go dalej nagabano, zawsze z tąż samą stawał odpowiedzią, rekomenduję. Co do zaliczenia jakiej kwoty gotowych dla niej pie­niędzy, nietylko dać onych nie pozwalam, ale owszem zalecam, ażebyś srebra stołowe, do czasu jej tylko pozwolone, a teraz za powrotem do kraju, do wła­snego zażycia mego potrzebne, wykupić lub przynaj­mniej zaaresztować starał się. Nagłądaj WM Pan pilnie na jej dalsze obroty i czynności i czyń mi o nich najczęstsze raporta, a jeślibyś dostrzegł co ważniejszego, lub w czembyś nieodwłócznego potrze­bował woli mej dołożenia się, to mi przez umyślnych donoś, przez których krótsza podobno i prędsza niżeli przez pocztę jest droga. — Dziś wysyłam srebra sto­łowe dla księcia brata mojego. Zaleciłem JP puł­kownikowi Morawskiemu, ażeby one w przytomności WM Pana zważyć i wziąć z nich próbę rozkazał; więc abyś przy tej czynności znajdował się i dopatrzył, ażeby takowego srebra regestr z wymienie­niem wagi i próby był spisany, przez księcia brata mego podpisany i do mnie odesłany, obliguję. 

Dnia wczorajszego stanął tu JW Rzewuski hetman polny koronny, jadący stąd prosto do Łańcuta do JO Ks JMości marszałka koronnego. Stamtąd czy nie zbieży do JO Pana, wyrozumieć nie mogłem. W krótkości zaś słów, to mi tylko namienił, że ubolewa nad nieroztropnem i czynami JO Pani a siostry swojej, naganiając jej wszystkie kroki, którymi postępuje. Względem tejże mówiła mi w konfidencyi tutejsza pułkownikowa austryacka powróciwszy ze Lwowa, iż JO Pani skoro tylko tam przybyła, układnością swoją tak była zjednała nad sobą kompasyą wszystkich pierwszych dam niemieckich, iż się zdało, że największe będą za nią czynić interesowania swoje, między któremi najpierwszą była zelantką tam mieszkająca teraz księżna Kantakuzyna wdowa, lecz teraz przez dłuższe pomieszkanie swoje tak się demaskowała, iż nigdzie nie znajduje ani względów a bardzo mało kompasyi. Był tu u mnie Drozd pułkownik, któren toż samo powtarzał, któremu raz, po uprzedzonej o tem wiadomości od pułkownikowej a po wtóre, iż ma żonę, która była panną tej wdowy i z tego źródła czerpie te wiadomości. Zda się więc, że temu wszystkiemu wierzyć można. Dodał i to jeszcze, że ex ofitio lwowskiej wyszło jakieś pismo do JO Pana przez ręce barona Bessa Teszyńskiego a teraźniejszego starosty czyli landshauptmana Rzeszowskiego na kształt instantiates aby JO Pan raczył dla niej obmyślić sposób dalszy do życia, co jeżeli prawda, już dotąd musi być lepiej o tem wiadomo JO Panu. Księżna Bogu dzięka już od trzech dni nietylko wychodzi ale też i wyjeżdża na szpacer, książątko mały takoż zupełnie zdrów, wesół, silny i niechybną czyni nadzieję do karolowania. 

Wraz po odebraniu listu WM Pana, odpowia­dam przez umyślnego. Co do punktu pod znakiem B., żebyś WM Pan nie ważył się ani inspirować, ani żądać osadzenia księżnej w klasztorze, bo by za tern poszwo naznaczenie alimentu, zaręczenie statuicyi i pewności, żeby z klasztoru nie uciekła, coby łatwo za pobłażeniem mniszek uczynić mogła; więc nie chcę się wdawać w takową sprawę, lecz niech sam sąd sprawiedliwości dozierający, postępuje juxta meritum delicti z aktorką. WM Pan tylko, gdy ta rzecz są­dowi doniesiona zostanie, z publicznej wiadomości nauczony o tak okropnym wypadku, przełożysz JO gubernatorowi pobudki troskliwości własnej o zdro­wie pana swego, zasięgać będziesz rady jego w czyn­nościach i prosić, żeby aktorka z subordynacji na życie prywatnej osoby egzaminowaną była i wyznała, jeżeli równie nie postąpiła z podaniem trucizny na zgładzenie życia męża swego i z nim mieszkającej fa­milii. Chodzi bowiem o bezpieczeństwo życia tak licz­nych osób, któreby po wyznaniu prędkiem, mogły być ratowane per contra-venena; inaczej, gdyby kursem zwy­czajnym per libella szła sprawa, przeciąg czasu uczy­niłby późne lekarstwo i nieskuteczny ratunek. W tak okropnym przypadku, postąp WM Pan najprzezor­niej, podług tego przepisu; usilnie zalecam. 

Jaśnie Oświecony Mci Xiąże, Sercem Nayukochańszy Szwagrze y Nayosobliwszy Dobrodzieju!

Wspaniałość Duszy JO WXiey Mci Dobrodzieja, y delikatne Jego przeniknienie łatwiey Smutny i Nieszczęśliwy Stan Kompassyi doyszy okiem niżelibym Ja go zmaizanym we Łzach piórem opisać zdołał: Strata nayukochańszey Żony ktora mie z woli naywyższego Rządcy potkała nietylko że mie ogromnym przywalaiąc ciężarem dopełniła miarki nieszczęśliwości moich ale poznaniem tak drogiey utraty ustawnie dręczy Duszę moią zupełnie przeświadczoną iż odięta jest mi połowa Życia moiego, naycnotliwsza Kobieta, naylepsza Małżonka, Pociecha Starości Oyca mego, Lustr nayświetleyszy ubogiego Domku mego. Całuię Rękę naywyższego Pana sprawiedliwie mie za grzechy karzącą napełniam z pokorą Całę Serce moię do ostatniego tchu Życia mego nieprzerwanie trwaiącym Żalem, a dalszę Losy moię y Sierot moich Wielkiemu Jego miłosierdziu, y dobrotliwey powierzam Opatrzności.

Stan moy Smutny i od osmiu dni ciężko mię męczącey Febry Terciarney Paroxyzmy ledwo na wolnym od Nich dzisiejszym Dniu pozwalają mi Honoru złożenia mie u nog JO Waszey Xiey Mci Dobrodzieja z odwoływaniem się do Naywyższey Jego dla mnie, y Sierot moich Protekcyi, ktorey bym Sam ze łzami poszukiwać Żądał osobiście gdyby mie Kreditorowie wyiachać z Węgier pozwolili, o co usilnie iednak y iak nayprędzey starać się wszystkiemi drogami nieomieszkam. Sumienie którę mię wewnętrznie przeświadcza, iż od tego Dnia który mie związał, nayszacownieyszym z JO waszą Xcą mcią Dobrodziejem krwi Związkiem aż do dzisieyszego, napełniony nieprzerwanie Ku niemu byłem naywyzszey czczi nayistotnieyszego Szacunku, y nayprawdziwszego przywiązania Sentimentany, też samo Sumienie jest nie Zaręką iż nie tylko uczynkiem lub pismem, ale nawet myslą nic przeciwko niemu nie zgrzeszyłem Sprawiedliwość którą Ja w JO Waszey Xiey Mci Dobrodziejowi zawsze wielbiłem,- ufnie mie ubespiecza, iż JO WXca Mę Dobrodziey raczywszy zwrócić pamięć na wykonanie dawanych mi tak od S.P. Oyca Jego, iako od Niego Samego wielorakich rozkazow przyznać mi nieubliżysz iżes mie zawsze widział ochoczym, pilnym y wiernym, y ieżeliś kiedy iaki znalazł deftekt, ten zapewne był Deftektem szczupłych Talentów moich, nie zaś płodem Złości, lub zdrady. z Tych więc powodow, rzucam mie do nog Jego Szwagierskich. Całuię one z pięcią Sierotami moiemi wzywam dla nich, y dla siebie o Protekcyą, Supplikuię o radę, y o pomoc wyrwania mie z Niewoli Węgierskiey, powierzam się dobrotliwości Serca Jego, z gruntowną ufnością iż mie JO WXca Mość Dobr nie odstąpisz, w tak ciężkim nieszczęściu, oddalam wszystkie myśli niełaski iakowey JO WXcey mci Dobrodzieja, bo taki we mnie postępek byłby grzechem przeciwko tak wielkiey, tak dobrey JO WXcey Mci Dobrodzieja Duszy.

Utwierdź JO Wasza Xca Mc Dobrodziey te wielkie w Nim ufności moię, oznaymieniem mi o udzieloney mi łaskawie naywyższey Protekcyi Swoiey, y obdarzeniem mie jaknayprętszą na teraźnieyszy List moy odpowiedzią, którą Ja jako na jedyną pociechę smutku mego niecierpliwie oczekiwam, tak nigdy w niestarganych wdzięcznościach trwać pragnę Sentimentach, zostający z nayistotnieyszym uszanowaniem, y nieograniczonym przywiązaniem Jaśnie Oświeconego Waszey Xiey Mci Dobrodzieya, Prawdziwie Kochaiącym Szwagrem y Nayniższym Sługą, SF Rzewuski, Ch. Własną Ręką, 1778 Aug. 8

W Białey d. 11 Xbris 778. Jaśnie Oswiecony Mci Xiąże! Sercem Nayukochańszy Szwagrze, y Nayosobliwszy Dobrodzieiu!

Niezmiernie Zmartwiony Zostaię, iż na odgłos bytności JO Wiey Mci Dobrodzieja w Białey tutay zbiegszy do Ucałowania nog Jego Zostaię upośledzony w pożądaney Satisfakcyi przez nagły odiazd JO WXcey Mci Dobrodzieja do Nieswiża, tym mocniey Zażalony, iż mocną Słabością zdrowia oyca mego (który od Niedziel Sześciu Sciatyką y puchliną nog aż do kolan męczony) Oraz blisko nadchodzącemy Kontraktami Dubienskiemi (których dopilnować muszę y na którębym się nigdy z Nieswiża powrocic nie zdołał) muszę był nieco wztrzymany od Naymilszey dla mnie Powinności osobiście Oświadczenia JO WXcey Mci Dobrodziejowi winnych Mu Zawsze odemnie Uszanowania, Szacunku y przywiązania Santimentów, pozwolisz atoli JO WXca Mość Dobr. iż zastępując ten przypadek mam honor Listownie, z okoliczności Świąt Bożego Narodzenia moię złożyć Mu powinszowania, którę gdy z gruntu Serca mego wypełniam, gorąco o to Boga proszę aby On Lata JO Wxcey Mci Dobrodzieia przy iaknaytrwalszym zdrowiu, y iaknaypomyślnieyszych Sukcessach w naytrwalszę wiekow zachowywał przeciągi na podporę Oyczyzny, na Sławę JO. Familiy, y na potężną Protekcyą Noszącego z tak bliskich z JO. waszą Xcą Mością Dobrodziejem Krwie związkow naydrozsze Zaszczyty. Doznane długim ciągiem dla mnie y Dzieci moich dobroci Serca JO WXcey Mci Dobrodzieja dowody osmielaią mie odwoływać się do teyże znowu Szwagierskiey łaskawości, jaknaypokorniey upraszając o Kontinuacyą teyże tak dla mnie jako y Dzieci moich oraz o łaskawę mnie upewnienie, czyli JO. Wasza Xca Mość Dobrodziej Corkę moią Annę, y Syna Sewerina, tak jakeś zaczoł łazskawie expensem Skarbu Swego edukować y daley będziesz raczył, powątpiewać wprawdzie nigdy o tym niemogę maiąc serce JO WXcey Mci Dobrodzieja, ale rzetelniey się o tym upewniać będzie dla mnie dwojakim zyskiem to jest potwierdzeniem nieoszacowaney Jego dla mnie Łaski y Okazaniem, iż JO.Wxca mosc Dobrodziey Swiadcząc Dzieciom moim znasz krew która w nich płynię. Zamykam zatym List moy nayprawdziwszym wyznaniem, iż w naydokładnieyszych uszanowania,y nayokazalszych wdzięczności obowiązkach trwać będę aż do Smierci. Jaśnie Oswieconego Waszey Xcey Mci Dobrodzieja Szczerze Kochaiącym Szwagrem y Nayniższym Sługą SF Rzewuski Chorąży Własną ręką

Z Podhorec 22 marca 780

Monseigneur. Losy Corki moiey że raz Protekcyi JO WXcey Mci Dobrodzieja oddałem, y że mi oney łaskawę Skutki raczysz teraz JO WXce mość okazywać jaknayobowiązaniey dziękuię y jeżeli dowoli JO WXCey Mci Dobrodzieja oraz Corki moiey teraznieyszego wybrania przystąpi  wola JO Xcia Jmci Wdy Wileńskiego ja z tak zacnie urodzonego kawalera bliskich ze mną związkow y cieszyc się będę umiał, y zawsze one Szacować potrafię Racz tylko JO WXce Mość Dobrodziey wyrobić do mnie List od JO Xiązęcia Wojewiody tak nam nie do dokączenia, y woli JO WXcey Mci Dobrodzieia, y do dopełnienia wybrania Corki moiey, y do moiey prawdziwey z tey miary pociechy, zbywać więcey nie będzie. Ja ku Końcowi Appreyla będę w Białłey, kędy pragnę ustnie JO Waszey Xcey Mci Dobrodziejowi wyrazić, jak zawsze jednostaynie trwać pragnę w Nayprawdziwszych uszanowania, Szacunku i przywiązanie Sentimentach, JO Waszey Xcey Mci Dobrodzieja Prawdziwie Kochaiącym Szwagrem y Nayniższym Sługą SF Rzewuski Ch. (chorąży) Własną Ręką.

Jaśnie Oswiecony Mci Xiąze Sercem Nayukochańszy Szwagrze y Nayosobliwszy Dobrodzieiu!

Tym Sercem które mie y przez krwi związki y przez tylokrotne Łask JOWXcey Dobrodzieia dla mnie swiadczenie nieodmiennie – ku niemu obwiązanym, y przywiązanym czyniło, miałem honor y teraznieyszą w postanowieniu Corki moiey JOWXcey Mci Dobrodzieia Staranność rownie z prawdziwą czułością jako y nieskączoną przyiąć wdzięcznością. Wielbię Opatrzność Boską iż ta, Sierotę bez Matki y prawie bez Oyca miłosierdną prowadząc ręką, złożyła ją na dobrotliwę Łono nayłaskawszego Wuia, który niemowlęce Jey Lata błogosławiąc y do doprowadzenia do doskonałego Stanu raczy bydz przewodnikiem Jest ona tedy owocem Pieczołowitosci y Opieki JOWxcey Mci Dobrodzieja, rozporządzenie Losu Jey należy więc z prawa wdzięczności, krwi y Słuszności do zupełney JOWXcey MCi Dobrodzieja Woli, do którey że ja się zupełnie Skłaniam, pozwalam, y błogosławię, przy naygłębszym JOWXcey Mci Dobrodziejowi podziękowaniu mam go honor jednostaynie zapewniać, że zas circa quintam Junij, y Sam w Nieswiżu do uściskania JOWXcey Dobrodzieia pospieszyć Spodziewam się Supplikuię dać mi Tę pociechę abym z łask JOWXiey Mci DObrodzieia obecnie korzystać mogł.

Moia w Litwie bytność musiała się Niespodzianie przewlec z przyczyny Cesarza przyjazdu do Gallicyi, który nieochybnie 22 maia w Brodach Stanie, z tamtąd dokąd się obroci dowodnie nikt niewie, jedni mowią że poiedzie do Mohylowa Litewskiego dla Widzenia się z Carową Moskiewską drudzy twierdzą, iż do Nowozabranego Mołdawskiego Kraiu do Bukowiny pospieszyć ma obie te widaomości nepewne, bo ani Pabernium ani Generalna Kommenda nic o tym niewie, ale Man z Warszawy wierzyć każą iż do Mohilowa Cesarza poiedzie, y że ta świadomość od Posła Rossyiskiego in Regia będącego publikowana jest. Ja teraz pod Niebytność Dwoch braci moich w Wiedniu dotychczas bawiących się, niedzielną Substancyą naszą od Kreditorow opędzający. Skoro Cesarza odbędę Zaraz do Litwy wyruszę się także w Mohilowie Cesarzową widzieć pragnący. Te są wiadomości teraznieysze Smutney Gallicyi w Niesposobności zaś doniesienia JOWXceyu MCi Dobrodziejowi innych Skracam pisanie moię na jednostaynym wyznaniu iż jestem z Naywyższym uszanowaniem, y nigdy niestarganym przywiązaniem, Jaśnie Oswieconego WXIey Moci Dobrodzieja Szczerze Kochaiącym Szwagrem y Nayniższym Sługą SF Rzewuski Chorąży Własną Ręką. Ze Lwowa d. 29 Aprila 780 Ru.

List WMP 30 elapsi ze Lwowa pisany, że księżna, żona moja za niewinną przez dekret uznana, z pozwoloną salwą czynienia przeciwko kalumniatorom, donoszący, przed kilką dniami na tem miejscu odebrałem. I ja też zastanawiam się i pojąć nie mogę jakim sposobem to jej się udało.

Z Podhorec d. 18 Augusta 780

Jasnie Oswiecony MCi Xiąże Dobrodzieiu! Przyniżony do ustawicznych Łaskawości, które JO WXca Mość Dobrodziey tak hoynie Corce moiey świadczyć raczysz gdy nayprzod jaknaypokorniey mam honor dziękować tak y razem o nową Łaskę dla Syna mego Adama upraszać. Gdy tenże już szkoły zakączył, a jabym rad był, aby się na Seymie prezentował, gdy mie zewsząd upewniają iż JO. Xiąże Jmc woiewoda Wilenski do którego chciałem go rekkommendować na Seymie znaydować się nie ma, Supplikuię jaknaypokorniey pozwolić mu Stołu y Stancyi w Pałacu Swoim, oraz łaskawą zaszczycić go raczyć Protekcyą po skączonym zas Seymie wziąć go z Sobą do Białey, dokąd sam przyiadę po Niego, jeślibym na końcu Seymu niebył w Warszawie. Ta JO WXcey Mci Dobrodzieia Nowa dla mnie uczynność będzie nowym węzłem, którym JOWXca mość Dobrodziey związwsz Serce już dawnieyszemi darami związane z Zostaiącym, z Naywyższym uszanowaniem y nieskączonym przywiązaniem JOWXcey Mci Dobrodzieja nayniższym Sługą SF Rzewuski.

Jaśnie Oświecony Mci Xiąże Doborodzieiu! Osobliwszey Niedoli moiey przyznać to muszę, iż JO WXiey Mci Dobrodzieja w Białej zаstać nienadarzyło mi się, y przeto zniknione znalazłem chęci moie ustnie oświadczenia JO WXcey Mci Dobrodzieiowi trwałych zawsze uszanowania, Szacunki y przywiązania Sentimentow trwałych zawsze że za powrotem Jego do Litwy dokąd jutro dąże dawno pożądana ucałowania nog JOWxcey Mci Dobrodzieia dopełni się Satisfakcya.

Wysyłaiąc od siebie Syna mojego Adama do Warszawy, aby tamże Seymowi y Wielkiemu Światu przypatrzył się. gdym miał wiadomość we Lwowie że JOWasza Xca Mość Dobrodziey niemiałeś być na Seymie rozkazałem mu, aby przez czas Seymu służył JO Xiążeciu JMci Podkomorzemu, y o tę łaskę JO Xiążęciu Jmci upraszałem, dawnieyszym Listem teraz oddaię go rownie y Protekcyi JOWXcey Mci Dobrodzieia, uniżenie upraszając abyś JOWxia Mość Dobrodziey pozwolił mu w Pałacu Swoim, przy Sobie przez Czas Seymu zmieszkać, a na mnie przez to włożyć raczył nowy obowiązek wdzięczności którym że Całowiecznie wyręczać się pragnę, mam honor JOWXcey Mci Dobrodzieia. 

Monseigneur. Nieskączenie żałuję że nie mogłem w Białłey obecnie uściskać JOWxcey Mci Dobrodzieia, że jednak spodziewam się być w Białłwy na Boże Narodzenie słodzę tą nadzieią teraznieyszą moją nieszczęśliwość. Wyprawiaiąc Syna mego Adama aby się w Warszawie Światu y Seymowi przypatrzył pisałem dawniey do JOWXiey Mci przez niego upraszając abyś go miał w wujowskiej Protekcyi, y pozwolił mu zmieszkać przy sobie w Pałacu przez Czas Seymowania, a potym abyś go raczył wziąć z Sobą do Białłey dokąd Ja przyiachawszy wezmę go z Sobą do Gallicyi, powtarzam y teraz proźbę moią jaknaypokorniey Supplikuiąc, aby stał z JPanem Pułkownikiem Morawskim, Lubo zaś wzioł odemnie assygnacyą na malenki Supplement pieniędzy, gdy jednak oporządzenie się y Dwóch Ludzi, naięcie karety więcey może wyciągać expensu, z Ucałowaniem nog Pańskich upraszam, abyś mu dał # 150, albowiem niechciałbym, aby tak dobry Chłopiec cierpiał niedstatek, a zepsuć się niemoże pod okiem Wujow, ile avec les principes et les conduite que je lui connois. Pisał do mnie komisarz z Litwy dawniey iż JO WXca Mość Dobr. wziołeś moy Cug Szpakowaty w cenie # 150. a daley mi niedoniosł, czy Skarb JOWXecy Mci Dobr. wypłacił mu ie, jeżeliby tedy wypłacone niebyły racz JOWXią Mc Dobrodziey one Synowi memu Zapłacic, jeżeli zaś już, tedy chciey JOWXca Mc Doprodziey przez Łaskę swoią pożyczyć y dać mu, a ja punktualnie z podziękowaniem wrócić y wypłacić nieomieszkam Znam ja dobroć y wspaniałość Duszy JOWXcey Mci Dobrodzieia.

Jaśnie Oświecony Mości Xiąże Sercem Nayukochańszy Szwagrze y Nayosobliwszy Dobrodzieiu.

Z Listu JM Pana Plattera zapewniony JO. W. Xia mość Dobrodziey zostaniesz o żądaniach Jego w dopełnieniu z Corką moią Anną zamysłow swoich; Ja w tey mierze rownie teraz inszey, iako y przedtym nie znam moiey woli, tylko tę, która iest JO.W. Xiey Mosci Dobrodzieia, do tey się skłaniam, o tę upraszam, y o tey mię uwiadomić iak nayprędzey do Dubna suplikuię, abym czym prędzey rozkazy JO. W. Xiey Mosci Dobrodzieia odebrawszy tak swoie Interessa ułożyć starał się, iżbym zawołaniem JO. W. Xiey mości Dobrodzieia w czasie y dniu do tego udeterminowanym, zadość uczynic mogł. Ja dnia iutrzeyszego z rana na Dawidgrodek dla bliższego traktu z Starczyc wyruszam się, y Wniowskiemu JO. W. Xiey Mosci Dobrodzieia Sercu ustnym Jego poświęconego Syna mego Adama oddaię, przenoszący z sobą z Litwy w każdy kray y na każde mieysce dla JO. Waszey Xiey Mosci Dobrodzieia naygłębsze uszanowanie, naywyższy szacunek, y nigdy niczym niezwątlone przywiązanie, w których mam honor pisać się Jasnie Oswieconego Waszey Xiey Mosci Dobrodzieia prawdziwie kochającym Szwagrem y nayniższym sługą SF Rzewuski Chorąży Własną ręką d. 4 Januarii 1781 z Starczyc.

Z Lwowa d. 11 Aprilis 781 Ru.

Jaśnie Oświecony Mci Xiąże Podkomorzy Wiell. Wo Xtwa Litt. Z Serca Nayukochańszy Szwagrze y Dobrodzieju.

Wyroki niebios na Corce moyey Annie spełnione, skoro wolą y łaską JO WX Mci Dobrodzieja poznaię być prowadzone, do Jey ukontentowania łączę y moje. Że zaś JO WX Mść Dobrodziej tę dobrą Dziewczynę łaskawym z Domu Swego pożegnaną wysyłasz błogosławieństwem, iuż Jey dalsze losy za Szczęśliwe być uznaię. Jeżeli JO WX Mość Dobrodziey ofiary Serca nad wszystkie przekładasz daniny, przyimiy Nayukochańszy Szwagrze mojego, szczere Dobrodzieystwem twoim oświadczenie, które ile możności moiey wyręczać do Śmierci moyey nieprzestanę nayistotnieyszym uszanowaniem, naydokłądnieyszym zawdzięczeniem, y nigdy nieztarganym przywiązaniem, w których przy ucałowaniu Rąk oboyga JO WXtwa Mci Dobrodziejów mam honor zostawać niewkończenie JO WXecy Mci Dobrodzieja Szczerze Kochającym Szwagrem y Nayniższym Sługą SF Rzewuski Chorąży Własną Ręką.

Chorążanka, siostrzenica obu Radziwiłłów ma wychodzić za mąż. Radzi to, coby się na jej wyprawę ekspensować miało, do posagu przypisać, wy­prawy zaś, dla oszczędności, nie ściągać z "Warszawy, lecz kupić wszystko w Słonimie i Kłecku, a uszyć w Nieświeżu. Co zaś do żądania JO WX Mości, ażebym go opatrzył na podróż pieniędzmi, Bogiem się świadczę, że się nie znajduję w stanie dogodze­nia. Chciej JO WX Mość skądinąd o nie starać się, a o mnie być wyperswadowanym, że nie tylko tej bagateli, ale krwie i życia mojego nie oszczędzałbym dla uszczęśliwienia JO WX Mościu".

Ostrzeżony o czynnościach księżny żony mojej, od rozpoczętego procederu w Polsce wykręcić się szukającej, ażeby pomieszać jej w Wiedniu szyki, pi­szę dzisiejszą pocztą do Najjaśniejszego Elektora Ba­warskiego i do JO księcia JM de la Tour et Tassis, prosząc, aby rezydentom swoim tam będącym zalecili, iżby plenipotentów moich tamecznych we wszelkich okolicznościach, gdzie tylko ich pomocy szukać będą — wspierać chcieli. Chciej więc WM Pan o tem uwia­domić tych, którym osobliwie sprawy rozwodowej poruczyłeś staranność i zarekomendować, aby do pomienionych rezydentów, we wszystkich potrzebach tego interesu tyczących się, śmiało się adresowali, nie mogę bowiem nie spodziewać się, gdyby Elektor i książę de la Tour et Tassis żądaniu memu odjąć się mieli. Wszakże, skoro od nich odbiorę responsa, WM Panu komunikować nie opuszczę. 

Księżna Radziwiłłowa wojewodzina wileńska z domu Rzewuska, z wielu tytułów poddana Jego Ce­sarskiej Mości, wezwawszy protekcyi Jego, przeciwko nielegalnej persekucyi procesu do rozwodu intentowanego onej w polskich jurysdykcyach duchownych przez księcia wojewodę jej męża. Niżej podpisany, sprawujący interesa dworu cesarsko-królewskiego, sto­sownie do odebranych rozkazów, musi uczynić prze­łożenia circa incompetentiam fori sądu obcego względem księżny wojewodziny mieszkającej w Wiedniu, zro­dzonej, zaślubionej w Galicyi i tam swoje zapisy ma­jącej. Reguła generalna, że strona powodowa powinna udawać się do jurysdykcyi strony pozwanej, będąc nadto wyraźnie postanowioną dla poddanych obostronnych w artykule szóstym aktu osobnego roku 1775. Niżej podpisany ma honor upraszać JW JM księdza Okęckiego biskupa poznańskiego, kanclerza W Kor, jako prezydującego w departamencie interesów cudzo­ziemskich, aby raczył przełożyć te wszystkie uwagi Jego Królewskiej Mości i Radzie przy boku Jego, dla wyjednania inhybicyi i cessacyi zupełnej procesu, który do jurysdykcyj polskich należeć nie może. 

[...] Adam Rzewuski takoż tu zbiegł w interesie sprawy swojej z ojcem.

[...] O Rzewuskim pisarzu polnym kor. mówią takoż, że ma wejść w służbę cesarską, równie też że ex-chorąży w. lit. umarł — ale to wszystko podobno nie prawdzi się Platerowie i Rdułtowscy są jeszcze na Ukrainie dla zakończenia działu między sobą. 

[...] Nie wiem skąd wie król, że Gurowski z chorążycem Rzewuskim drukują w Nieświeżu dyaryusze i mowy sejmowe, a zatem zlecił mi prosić JO Pana, aby temu zaradzić, gdyż wie o tem dobrze, że do nich wszystkich mowy nie były oddawane, a przeto wynikłby jaki rarog paszkwilowy, w czem czeka król JMość odpowiedzi JO Pana, spodziewając się uskutecznienia prośby swojej przez przyjaźń JO Pana, którą ma dla Dworu. 

To, co mi JW pan w liście swoim sub dato 14 elapsi z zlecenia Najj. Pana względem IP kasztelanica Gurowskiego przeniosłeś, przebodło serce moje tem boleśniej, im czystszą tchnie ono wiernością dla majestatu. Gdybym się czuł być winnym, wyszukanych sposobem winowajców zażyłbym na usprawiedliwienie się wymówek; ale gdy mi sumienie nic nie zarzuca, krótko i poprostu powiadam: że ani do domu mego wprowadzałem IP Gurowskiego, anim wiedział o podanych przezeń do druku paszkwilach. Przywiózł go z sobą do Nieświeża IP Adam Rzewuski chorążyc i już tem samem mi się nie podobał, że z tak pięknym złączył się kompanem. Wszakże jeżeli bywał na pokojach moich, toć był tylko ceremonialnie cierpianym, równie jak i przewodnik jego, który od momentu, gdzie się pokazał niewdzięcznym monarsze, stał się obrzydłą w oczach moich poczwarą. Jeżeli tedy niewdzięczności w siostrzanie nie cierpię, zniósłbymże złość w obcym, gdyby mi były wiadome jego przeciwko majestatowi postępki? Pójdźmyż a minori ad maius. Wiadomy już jest JW panu i pojedynek IP Gurowskiego z IP Eydziatowiczem, porucznikiem moim i okazya, zkąd on poszedł. Skrzywdził on pierwej sługę mego i niema dosyć na odprawionym pojedynku, drugi raz wyzywać zamyśla. Otóż postarałem się zrobić IP Eydziatowicza deputatem, a to dlatego, że jeżeli ten skończy swoję funkcyą, tamten tymczasem od postrzałów Wenery (bez których ten, co w pojedynku dostał nie byłby tak niebezpiecznym) może żyć przestanie, do czego wielkie jest podobieństwo, kiedy Leyboszyc, doktór z Wilna, do kuracyi wzywany, podjąć się nie chciał. Gdy więc o krzywdę sługi obstaję, nie poniósłbymże życia, gdybym wiedział o krzywdzie tego pana, którego łaskami żyję? Od pojedynku jużem IP Gurowskiego nie widział; kurował on się w klasztorze pojezuickim i przez ludzkość nie mogłem mu odmówić mojego felczera. Ale, gdy go P Adam wyprowadził do Snowia, lubo byłem rekwirowany o tegoż felczera, atoli żadną miarą bywać mu tam nie pozwoliłem. Co do druków, wzywam Boga i wszystkich mnie otaczających na świadectwo, żem się o nich dopiero z listów JW Pana podczas polowania mego na Polesiu doszłego dowiedział. Nie opuściłem natychmiast pisać do JP Radziszewskiego, chorążego starodubowskiego obligując, aby doszedł do IX prorektora szkół nieświeskich i co jeszcze onych znajdzie odebrał; nawet po dziś dzień nie wiem, co się w nich zawiera. Co do drukarni, pisałem już do JW pana, że ona jest moją i chociaż uczyniłem XX Dominikanom nieświeskim donacyą, nie wiedzieć jednak jakim sposobem została ona (jak była dawniej) przy szkołach nieświeskich pod dozorem prorektora. Do komisyi więc edukacyjnej należy za ten raz zganić i upomnieć, a na przyszłość zakazać, aby bez wiedzy mojej, nic do druku nie przyjmowano. Jam też nie opuścił wytrzeć IX prorektorowi kapitułę za jego nieostrożność i zakląć, aby, jeżeli się jeszcze jakie znajduję takowych paszkwilów exemplarze, bądź u niego, bądź u studentów i u kogozkolwiek, gdzie wiedzieć może, zebrawszy, spalił. Skutkiem zatem suppozycyi Naj. Pana o mnie być nie może, tylko albo fałszywe IP Gurowskiego o mojej dla siebie przyjaźni i konfidencyi przed przyjaciółmi swemi pochełpienie się, albo złośliwych języków udanie. Jeżeli trafiam, niechże one uschną i serce moje niech uschnie, kiedy się w niem zakrada choć odrobina niewierności ku majestatowi. Proszę kupić dla mnie dwie hostejek czyli namiotów takiego nazwiska ze wszystkimi do nich rekwizytami i udzielać wiadomości tamecznych zostającemu z prawdziwą przychylnością. 

[...] Wychwalić się tu nie mogą tych koni, które JO Panu kupił JPan Seweryn Rzewuski, z którym się widziałem w Zasławiu, brat zaś jego, mówią, pan Adam, już miał stanąć w domu z maleńką żonką.

[...] Zdarzyło się mi tu mówić z pewnym obywatelem mieszkającym pod Pohrebiszczami o panu Adamie Rzewuskim. Ten mię zapewniał, że chorążyna nowogrodzka jest u niego z panną, z którą podobno jeszcze ślubu nie było, i że mając plantę do dojścia lat tę pannę ulokować w Sielcu u jakiejści wdowy Potockiej de domo Rzewuskiej, co się weryfikuje potrosze przewidzeniu JO Pana, że bodaj czy chorąży nowogrodzki nie będzie oszukanym.

1. Леон Жевуський, "Kronika Podhorecka: 1706-1779" (1860) 

2. Korespondencya księcia Karola Stanisława Radziwiłła wojewody wileńskiego "Panie Kochanku": 1744-1790 (1898)

3. Korespondencya ks. Karola Stanisłwa Radziwiłła wojewody wileńskiego "Panie Kochanku" 1762-1790 (1888)

4. Listy księcia Karola Stanisława Radziwiłła "Panie Kochanku" (1751-1790) (1906)

5. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów , розшифровано в рамках проєкту